Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Το πρωτοχρονιάτικο ρόδι έχει απολέσει την αίγλη που κατείχε κάποτε στα λαϊκά έθιμα και τις δοξασίες. Και ήταν πολλές στα παλαιότερα χρόνια. Προσφερόταν σε ένδειξη αφοσίωσης προς τη μνηστή και την νύφη. Ρόδι έσπαγε ο πατέρας μπροστά στα πόδια της νεόνυμφης κόρης του για να την γεμίσει ευχές για πλούτο και αγαθές απολαύσεις. Το ρόδι διατηρούνταν κρεμασμένο στο σπίτι μέχρι την άνοιξη. Συνόδευε τις αγροτικές ευωχίες του χειμώνα αλλά και τις αποκριάτικες διασκεδάσεις στα χωρικά σπίτια.
Ορισμοί
Το ρόδι προέρχεται από γένος φυτών της οικογένειας των μυρτοειδών, που περιλαμβάνει θάμνους με κλάδους ακανθώδεις, ως επί το πλείστον. Αυτοί φέρουν απλά φύλλα και πορφυρά άνθη πάνω σε μικρούς μίσχους. Εκ των γνωστότερων ειδών είναι η ροιά η κοινή. Μεταφέρθηκε από την Καρχηδόνα στην Ευρώπη από τους Ρωμαίους και σήμερα καλλιεργείται σε πολλά μέρη της νοτίου Ευρώπης για τα ωραία άνθη της και τους εύγευστους εδώδιμους καρπούς της. Ροιά επίσης ονομαζόταν το έμβλημα της στολής των διαφόρων στρατών από τον 17ο αιώνα και μετά.
Στην Ελλάδα ο πρώτος κανονισμός περί στολής το 1833 όριζε τη λευκή ροιά ως έμβλημα των επίλεκτων λόχων πεζικού. Το 1835 επιβλήθηκε οι αξιωματικοί του πυροβολικού να φέρουν επί των προσθίων άκρων του περιλαιμίου της στολής φλογοφόρο ροιά χρυσόπλεκτη, ενώ το 1889 η φλογοφόρος χροιά εντάχθηκε και στις στολές των αξιωματικών του υλικού πυροβολικού [1]. Από το 1925 ωστόσο, διέκρινε τους μάχιμους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού από τους λοιπούς.
Χρήσεις
Στην αρχαιότητα το ρόδι διαδραμάτισε έναν συμβολικό ρόλο που σχετιζόταν κυρίως με τις εύπορες τάξεις. Γι’ αυτόν άλλωστε τον λόγο η αφιέρωση ομοιωμάτων ροδιού, ως ταφικό έθιμο, φαίνεται να ήταν αποκλειστικότητα της άρχουσας τάξης. Αργότερα ωστόσο, ενώ η συμβολική χρήση του ροδιού παρέμεινε, απέκτησε χαρακτηριστικά περισσότερο μαζικά και ήταν κοινή σε ένα μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας. Δηλαδή σε τάξεις οι οποίες σε προηγούμενες περιόδους ήταν αποκλεισμένες από τη δυνατότητα συμβολικής χρήσης του καρπού αυτού.
Το ρόδι επίσης συσχετίστηκε και με τη λατρεία των γυναικείων θεοτήτων, καθώς πολλά πήλινα ομοιώματα ροδιών αλλά και ρόδια-καρποί έχουν εντοπιστεί ως αναθήματα. Ο λόγος αυτής της σύνδεσης θα πρέπει να αναζητηθεί στη συμβολική αναφορά που είχε το ρόδι στον γάμο και τη γονιμότητα. Λιγότερο διαδεδομένη ήταν η χρήση του ροδιού ως επάθλου σε αθλητικούς αγώνες, δεδομένης της ύπαρξής του σε επιτύμβια ανάγλυφα νικητών.
Αντιστοιχία όμως εντοπίζεται ανάμεσα στο ρόδι και στο χριστιανικό δόγμα, η οποία βασιζόταν σε δύο γνωστές ιδιότητες του ροδιού. Το κόκκινο χρώμα και το πλήθος σπόρων, αλλά και σε μια τρίτη που αφορούσε το μη ορατό, πλούσιο εσωτερικό του καρπού του. Έτσι το κόκκινο χρώμα παραπέμπει στο αίμα και τα πάθη του Χριστού, το πλήθος των σπόρων που συγκρατείται μέσα ένα φλοιό συμβολίζει την ενότητα της πίστης, ενώ το αόρατο εσωτερικό νοείται ως εικόνα της μη ορατότητος του Θεού.
«Ρόδια». Γεώργιος Ιακωβίδης (1853 – 1932). Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης.
Παραδόσεις
Καρπός σπουδαίας σημασίας και ιερός, το ρόδι στους νεώτερους χρόνους φυλασσόταν μαζί με τους ξηρούς καρπούς, τα σύκα, τα αμύγδαλα, τα καρύδια, τις σταφίδες και τα διατηρημένα χλωρά σταφύλια. Σταδιακά όμως έχασε τη σημασία του και άλλοι καρποί βρέθηκαν να πρωταγωνιστούν στην καθημερινή ζωή. Η γκρεναντίνα, το δροσιστικό σιρόπι ροδιού, το οποίο ως ποτό και αναψυκτικό προσφερόταν στις κοσμικές συγκεντρώσεις του 18ου και του 19ου αιώνος, αντικαταστάθηκε από τα σύγχρονα οινοπνευματώδη ποτά. Ήταν μία παράδοση που κρατούσε από τα βυζαντινά χρόνια, όταν το ρόδι γνώριζε μεγάλες δόξες.
Με πολλές και ποικίλες μεθόδους έκαναν τα ρόδια κατακόκκινα, χωρίς κουκούτσια, εύχυμα και γλυκά ή υπόξινα, διότι τα πολύ ξινά ρόδια δεν τους ευχαριστούσαν. Ακόμη και ένα είδος κρασιού, το οποίο μάλιστα έχαιρε μεγάλης υπολήψεως, παρασκευαζόταν από ρόδια. Εξάλλου, ο Δημόκριτος αναφέρει πως η ροδιά και η μυρτιά προκόβουν αδελφωμένες αν σμίξουν οι ρίζες τους [2]. Και στους ελληνικούς κήπους, μέχρι και τα προπολεμικά χρόνια συμβίωναν οι μυρτιές και οι ροδιές, λες και συνέχιζαν την παράδοση. Της ροδιάς το κλαδί, υποστήριζαν οι αγρότες ότι εμποδίζει τα ζωύφια, πως είναι καλός φύλακας και προστατεύει από τους ψύλλους.
Το σπάσιμο
Ως προς τον ρόλο του ροδιού την Πρωτοχρονιά και το σπάσιμό του στην είσοδο του σπιτιού ήταν παράδοση και κληρονομιά γενεών. Πολύ περισσότερο στην παληά αθηναϊκή αυλή. Τα ευλαβικά χέρια της μητέρας σκόρπιζαν το ρόδι με την ευχή να σκορπιστεί με τον ίδιο τρόπο η χαρά και η ευτυχία μέσα στο σπίτι. Η ιστορία του σπασίματος του ροδιού δεν είναι γραμμένη πουθενά, είναι ένας θρύλος, ένας ωραίος θρύλος. Ο Βασίλης Ηλιάδης παρομοίασε το χυμό του ροδιού με λάβα ηφαιστείου ζωής που προσφέρεται ως σύμβολο υγείας, νεότητος και χαράς. Σαν σκασμένο ρόδι, που λέει και το τραγούδι, τα ολοπόρφυρα χείλια του κοριτσιού [3].
Πίδακας ευτυχίας το απόσταγμά του και το σπάσιμο του θυσία στον βωμό μιας παραδόσεως σφιχτοδεμένης με την ψυχή του σπιτιού. Γι’ αυτό περιφρουρείτο μήνες ολόκληρους για να προσφερθεί την Πρωτοχρονιά. Μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες υπήρχαν ακόμη κάποια σπιτάκια, ορισμένες αυλίτσες σε λαϊκές γειτονιές που τηρούσαν ακόμη τις παραδόσεις. Συνήθιζαν μάλιστα, τα νεώτερα χρόνια, να καλούν το πρώτο παιδί της γειτονιάς που θα έβλεπαν ανοίγοντας την πόρτα τους για να τους σπάσει το ρόδι. Ακατάλυτες παραδόσεις με ρομαντικό περιεχόμενο κρατούσαν αγνές συγκινήσεις και λειτουργούσαν ως είδος ψυχικής ανακουφίσεως.
«Νεκρή φύση με ρόδια», ελαιογραφία Δημ. Πελεκάση (1902).
Μαγικά κλαδιά και ερωτευμένοι
Σε πολλά κλαδιά της ροδιάς απέδιδαν και υπερφυσικές δυνάμεις. Ένα κλαδάκι μουριάς έλεγαν πως αν έμπαινε σε ένα βάζο με κρέας το μετέτρεπε σε τρυφερό και εύπεπτο. Ήταν μια παράδοση και αυτή της ελληνικής κουζίνας που δεν περιλαμβανόταν στους οδηγούς μαγειρικής. Υπήρχαν και μέθοδοι για να αποφεύγεται το σκάσιμο του ροδιού και να κάνει το δένδρο πολύ καρπό. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η πληροφορία που παραδίδεται από Βυζαντινούς για τον τρόπο που μπορούν να μετριόνται τα σπυριά του ροδιού. Διότι, όπως υποστήριζαν, τα ρόδια του ίδιου δένδρου έχουν τον ίδιο αριθμό σπυριών!
Κάποτε το ρόδι μετατράπηκε και σε λαϊκό φρούτο. Τα σκασμένα τρώγονταν αμέσως και τα γερά κρεμόνταν για το χειμώνα και πωλούνταν ακριβότερα. Κύριος σκοπός των ροδιών που φυλάσσονταν τον χειμώνα ήταν για να στολίσουν τα κόλλυβα των μνημόσυνων. Εξάλλου εξαφανίστηκε και ο λαϊκός τύπος που φορούσε τα γιορτινά του και περνούσε κάτω από το παραθύρι της πιστής ή άπιστης φίλης του κρατώντας και παίζοντας στην παλάμη του ένα ρόδι, (φλογοφόρος ροιά). Αν ήταν δυσαρεστημένος την… κεραυνοβολούσε ή εκδήλωνε τον ενθουσιασμό του και αποκάλυπτε τη φλόγα που τον έκαιγε.
Η δόξα που πέρασε
Τα τελευταία χρόνια που αποκαλύφθηκε η χρησιμότητά τους στην ανθρώπινη υγεία τα ρόδια επανήλθαν στην επικαιρότητα. Είτε ως χυμός είτε με ειδική επεξεργασία κατέλαβαν εκ νέου τη θέση τους στην διατροφή μας. Ωστόσο, η φτωχή ροδιά εκτοπίσθηκε με το πέρασμα των ετών και με τη συστηματική δενδροκομία των εσπεριδοειδών. Επίσης των διαφόρων πυρηνοφόρων (ροδακινιάς, βερυκοκιάς, δαμασκηνιάς), την ανάπτυξη και διάδοση της κερασιάς, της βυσσινιάς, της αχλαδιάς, της μηλιάς και άλλων δένδρων. Δεν βρίσκεται πλέον το ρόδι στο χέρι των νέων με τις διάφορες σημασίες του, ούτε σπάζει στο πάτωμα για να σκορπιστούν οι σπόροι του την Πρωτοχρονιά για να χαρίσει στην οικογένεια την ευτυχία που εγκλείει ο πολύσπορος αυτός καρπός.
