Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Θεόδωρος Πάγκαλος
Ο επίλογος της δικτατορίας Πάγκαλου γράφτηκε με αίμα να χύνεται άφθονο στους δρόμους των Αθηνών. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1926 διαλύθηκαν τα «δημοκρατικά τάγματα», τα οποία ήταν προσκείμενα στον δικτάτορα Πάγκαλο, που είχε συλληφθεί λίγες ημέρες νωρίτερα ύστερα από περιπετειώδη καταδίωξη. Ο Γεώργιος Κονδύλης, επικαλούμενος την «αποστρατιωτικοποίηση» της πολιτικής, εξώθησε τεχνηέντως πιστούς στον Πάγκαλο αξιωματικούς να κινηθούν εναντίον του, για να τους συντρίψει έπειτα από αιματηρές συγκρούσεις. Έτσι, με δεκάδες νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες, τερματίστηκε πρόσκαιρα η πολυετής και δημοφιλής ανάμιξη των στρατιωτικών στην πολιτική. Ο Κονδύλης διευκόλυνε την παράδοση της εξουσίας στους πολιτικούς και ο ίδιος πολιτεύθηκε αργότερα με επιτυχία. Οι πρωταγωνιστές εκείνων των επεισοδίων θα απασχολούσαν την κοινή γνώμη και θα επηρέαζαν τις εξελίξεις μέχρι και την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία.
Γεώργιος Κονδύλης
Παραθερισμός στις Σπέτσες
Ο δικτάτορας Θεόδωρος Πάγκαλος με την οικογένειά του απολάμβαναν αμέριμνοι τις αυγουστιάτικες διακοπές του στις Σπέτσες, που από τότε θεωρούνταν ένα κοσμοπολίτικο νησί. Εν τω μεταξύ στην Αθήνα το βράδυ του Σαββάτου προς Κυριακή, 21 προς 22 Αυγούστου 1926, ξεσπούσε κίνημα με επικεφαλής τον Γεώργιο Κονδύλη για την ανατροπή του. Έμαθε δε τα καθέκαστα ο Θ. Πάγκαλος το πρωί της Κυριακής με προκηρύξεις που έριξε ένα υδροπλάνο πάνω από το κατάλυμά του! Όσα ιλαροτραγικά αλλά και δραματικά συγχρόνως συνέβησαν εκείνο το Σαββατοκύριακο έχουν τροφοδοτήσει σενάρια, φανταστικά τα περισσότερα αλλά και παρανοήσεις που διαρκώς αναπαράγονται. Η πραγματικότητα είναι πως ο Πάγκαλος άφησε την οικογένειά του στις Σπέτσες, επιβιβάσθηκε στο τορπιλοβόλο «Πέργαμος».
Ήθελε να οργανώσει την άμυνά του την άμυνά του από τη θάλασσα. Αλλά την προσπάθεια θαλάσσιας διαφυγής του παρακολουθούσαν από θωρηκτά και ατμόπλοια μέχρι υδροπλάνα! Ένας απότακτος πιλότος παίρνει άδεια από το Υπουργείο και πετά με υδροπλάνο πάνω από το τορπιλοβόλο, το οποίο προσπαθεί να εκφοβίσει ρίχνοντας περίπου είκοσι χειροβομβίδες! Το «κυνηγητό» κράτησε ολόκληρη τη μέρα και όταν πια σουρούπωνε ένα τορπιλοβόλο στρίμωξε –κυριολεκτικώς– με ένσφαιρα πυρά την «Πέργαμο» έξω από τη Μονεμβασία. Σκηνές πειρατείας. Ο δικτάτορας συνελήφθη, μεταφέρθηκε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο (Μακρυγιάννη) για βραχεία νοσηλεία και στη συνέχεια για λόγους ασφαλείας στις φυλακές της Αίγινας.
Η γελοιογραφία παρουσιάζει τον Θ. Πάγκαλο ως… μεσίτη να αναζητά Πρωθυπουργό. Διακρίνονται όλοι οι πρωταγωνιστές, Δεμερτζής, Κονδύλης, Τσαλδάρης, Ζαβιτσιάνος αλλά και ο γραφικός Δελλαπατρίδης.
«Αποστρατιωτικοποίηση»
Στην Αθήνα σχηματίζονται ογκωδέστατα συλλαλητήρια στήριξης της επαναστατικής κυβέρνησης Κονδύλη, ενώ οι φήμες έδιναν και έπαιρναν για επικείμενη απόδραση του Πάγκαλου. Διέθετε ακόμη ισχυρές δυνάμεις στο Ναυτικό, τον Στρατό και σε θέσεις-κλειδιά των κρίσιμων Υπουργείων. Η Κυβέρνηση τον φυγαδεύει στην Κρήτη, στις φυλακές Ιτζεδίν. Στις 26 Αυγούστου 1926 ο Κονδύλης κατόρθωσε να ορκίσει κυβέρνηση, έχοντας ως κύριο σκοπό να απομακρύνει τον στρατό από την πολιτική και να οργανώσει εκλογές με δίκαιο εκλογικό σύστημα.
Τότε αποφασίσθηκε για πρώτη φορά να εγκατασταθούν Βουλή και Γερουσία στα Παλαιά Ανάκτορα –νυν Βουλή των Ελλήνων– και έγιναν τα εγκαίνια των έργων για τη λίμνη του Μαραθώνα. Αλλά ο νους του Κονδύλη βρισκόταν στο στράτευμα. Αθρόες αποστρατεύσεις ανωτάτων αξιωματικών που προμήνυαν γενικότερες εκκαθαρίσεις συνοδεύουν την προκήρυξη των εκλογών. Και πριν από τη διεξαγωγή τους ήθελε ο Κονδύλης να δώσει το τελειωτικό χτύπημα στις εναπομείνασες δυνάμεις του Πάγκαλου που είχαν συγκεντρωθεί στα περίφημα «δημοκρατικά τάγματά» του, τα οποία τυπικώς ονομάζονταν «Τάγματα Δημοκρατικής Φρουράς».
Η «Δημοκρατική Φρουρά»
Απροειδοποίητα ο Κονδύλης δίνει εντολή –στις δύο τα ξημερώματα της 9ης Σεπτεμβρίου 1926– να διαλυθούν τα «δημοκρατικά τάγματα». Έχει ήδη κινητοποιήσει σημαντικές δυνάμεις του Στρατού αφού γνωρίζει πως θα υπάρξουν αντιδράσεις. Τα τάγματα στρατωνίζονται στα περίφημα «παραπήγματα», εκεί όπου σήμερα απλώνεται το μεγάλο πάρκο του Μεγάρου Μουσικής. Οι επικεφαλής των ταγμάτων αντισυνταγματάρχες Βασίλειος Ντερτιλής και Ναπολέων Ζέρβας πληροφορούνται τις κινήσεις του στρατού που απλώνεται από τη λεωφόρο Συγγρού μέχρι τη Βασιλίσσης Σοφίας και αποσύρονται στις υπώρειες του Λυκαβηττού ο πρώτος και στην Κηφισίας, στο ύψος όπου βρίσκεται σήμερα το «Χίλτον», ο δεύτερος. Εν τω μεταξύ, αεροπλάνα ρίχνουν προκηρύξεις ενημερώνοντας τους άνδρες των ταγμάτων πως έπρεπε να επιλέξουν ή να καταταχθούν στις δυνάμεις Χωροφυλακής ή να απολυθούν παίρνοντας δύο μισθούς. Οι δύο αντισυνταγματάρχες αποστρατεύονταν οριστικά.
Ο «κύβος» είχε ριφθεί. Το ένα Τάγμα πήρε τον δρόμο για το κέντρο της πόλης, μέσω της Κηφισίας –σήμερα Βασιλίσσης Σοφίας–, όπου έγινε η πρώτη μάχη μπροστά στο αλσύλλιο του Ευαγγελισμού. Διαμελισμένα από τις οβίδες κορμιά σκορπίζονται σε όλη την περιοχή. Οβίδες πέφτουν και στους στρατώνες σκοτώνοντας δεκάδες άνδρες των ταγμάτων. Η άλλη μεγάλη μάχη έγινε στο ύψος των Αμπελοκήπων, στη σημερινή διασταύρωση της Κηφισίας με τη λεωφόρο Αλεξάνδρας (Θων). Εκεί αναμετρήθηκαν τα στρατεύματα που είχαν έλθει από τη Χαλκίδα με το άλλο τάγμα. Η διαταγή του Κονδύλη ήταν ξεκάθαρη: διαλύστε τους. Ο μεν Β. Ντερτιλής κάνει ηρωική «έξοδο» και φτάνει πυροβολώντας στο κέντρο της πόλης, όπου συλλαμβάνεται από ένοπλες λαϊκές ομάδες. Ο αντισυνταγματάρχης ύστερα από σκληρή αντίσταση εγκατέλειψε το αρχηγείο του –οικία Σκαναβή– και πήγε να παραδοθεί στο Υπουργείο Στρατιωτικών.
Ομόνοια (αρχές δεκαετίας 1930)
Θεόδωρος Πάγκαλος
Εν τω μεταξύ, στο κέντρο της πόλης συγκροτούνται «σανιδοφόρες διαδηλώσεις» εναντίον των ταγμάτων. Το Κέντρο, από την πλατεία Συντάγματος μέχρι τις πλατείες Ομονοίας και Μοναστηρακίου μεταβλήθηκε σε πεδίο μάχης, με εκατοντάδες «αγανακτισμένους» πολίτες και στρατιώτες. Χρειάσθηκε δε η παρέμβαση των στρατιωτικών τμημάτων που είχαν έλθει από τη Χαλκίδα για να ανακαταληφθεί η πόλη και να επιβληθεί η τάξη. Ο απολογισμός θλιβερός: 60 νεκροί και 940 τραυματίες!
Επίλογος
Ο Κονδύλης παρέπεμψε σε δίκη τους διοικητές και υποδιοικητές των δύο ταγμάτων, καθώς και τους διοικητές των λόχων. Στους δύο πρώτους, τους Β. Ντερτιλή και Ν. Ζέρβα, που θεωρούνταν οι «ηρακλείς» του Πάγκαλου, επιφυλάχθηκε ιδιαίτερα σκληρή μεταχείριση. Καταδικάσθηκαν σε ισόβια δεσμά, ενώ οι υπόλοιποι αθωώθηκαν πλην του λοχαγού Ν. Παπαδόπουλου που καταδικάσθηκε σε τριετή φυλάκιση. Σύντομα ωστόσο τους απονεμήθηκε χάρη διότι το αδίκημά τους αφενός θεωρήθηκε πολιτικό και αφετέρου ότι έλαβε χώρα σε επαναστατική περίοδο. Αργότερα ο Ναπολέων Ζέρβας συνέδεσε το όνομά του με τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ).
Στους συνδυασμούς του κόμματός του (Εθνικό Κόμμα, 1950, επτά έδρες) συμπεριέλαβε τον Θεόδωρο Πάγκαλο, δύο χρόνια πριν φύγει από τη ζωή. Ο Βασίλειος Ντερτιλής συνέδεσε το όνομά του με τα Τάγματα Ασφαλείας και ο γιος του Νικόλαος Ντερτιλής υπήρξε εκ των πρωτεργατών του στρατιωτικού καθεστώτος της 21ης Απριλίου. Όσο για τον δικτάτορα Πάγκαλο, κλείστηκε στις φυλακές του Ιτζεδίν μέχρι τον Ιούλιο 1928 όταν ο Ελ. Βενιζέλος επέτρεψε την αποφυλάκισή του. Δικάσθηκε περίπου δύο χρόνια αργότερα βάσει του νόμου «Περί ευθύνης υπουργών». Οι κατηγορίες που του απαγγέλθηκαν και η καταδίκη του σε διετή φυλάκιση και πενταετή στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων του δεν βασίσθηκαν στα πολιτικά ατοπήματα που διέπραξε στη διάρκεια της δικτατορίας του, αλλά στις ζημιές που προκάλεσαν στο Δημόσιο οι συμβάσεις των κυβερνήσεών του.
