Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Η πολυκατοικία της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου λίγο πριν από την κατεδάφισή της το 1955.
Τις τελευταίες ημέρες σημειώνονται έντονες αντιδράσεις διότι ανεγέρθηκαν ή ανεγείρονται δεκαώροφα και ενδεκαώροφα κτίρια στην περιοχή Μακρυγιάννη – Κουκάκι, κάτω από την Ακρόπολη. Υπό τα αδιάφορα ή ένοχα βλέμματα των αρμοδίων φορέων (δήμου Αθηναίων και υπουργείων Πολιτισμού και Περιβάλλοντος) και βάσει των ισχυόντων και απαράδεκτων όρων δόμησης, υποβαθμίζεται το μνημείο της παγκοσμίου πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι εμφανής η οπτική, ηχητική και περιβαλλοντική ρύπανση και αυτονόητες οι επιβαρύνσεις των δικτύων κυκλοφορίας και των πάσης φύσεως υποδομών.
Εντέλει η κατοικία εκδιώκεται, συνοδευόμενη από τις δραματικές αυξήσεις των τιμών των ενοικίων. Δικαιολογημένα λοιπόν, ένα ευρύ δίκτυο συλλόγων και κατοίκων, στους οποίους περιλαμβάνονται η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και ο Σύλλογος των Αθηναίων, διαμαρτύρονται ζητώντας την άμεση προστασία των περιοχών γύρω από την Ακρόπολη. Ζητούν την άμεση θέσπιση ηπιοτέρων όρων δομήσεως και την επανεξέταση όλων των διοικητικών πράξεων, που αφορούν στις εγκρίσεις ανέγερσης τεραστίων κτιρίων που δεν εναρμονίζονται με τα μέτρα της περιοχής και τα γειτνιάζοντα μνημεία.
Το πενταώροφο κτίριο
Δεν είναι βεβαίως η πρώτη φορά που προκύπτουν παρόμοιοι προβληματισμοί και κινητοποιήσεις. Σε εποχή κατά την οποία μελετώνται οι τρόποι της πλέον επωφελούς προστασίας αλλά και αξιοποίησης των μνημείων μας, προκειμένου να προσελκυσθούν επενδυτές και οικονομικά οφέλη και να προβληθεί η χώρα, παρόμοιες πρακτικές φέρνουν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Κάτι παρόμοιο όμως συνέβη και το 1955 και είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρων ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίστηκε το ζήτημα από την πολιτεία. Πρωθυπουργός της χώρας ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και υπουργός Δημοσίων Έργων ο Λάμπρος Ευταξίας.
Με πρωτοφανή ταχύτητα, το έτος εκείνο, ξεφύτρωσε μία πολυκατοικία στη συμβολή της Διονυσίου Αρεοπαγίτου με την οδό Θρασύλλου. Στο εκρηκτικό περιβάλλον που αναπτυσσόταν η μεταπολεμική Αθήνα, υπό το βάρος της αστυφιλίας και της ανοικοδόμησης, εμφανίστηκε η πενταώροφη κατασκευή, στο πλάι του θεάτρου του Διονύσου και εισχωρώντας ουσιαστικά στο ευπαθές περιβάλλον γύρω από την Ακρόπολη. Το ζήτημα είχε βεβαίως μεγάλη προϊστορία, αντίστοιχη με τη σημερινή.
Ο Κώστας Μπίρης
Από τα προπολεμικά χρόνια είχαν δοθεί αγώνες για να προστατευθεί το περιβάλλον του υπέρτατου μνημείου. Μάλλον θεία βουλήσει, στην κατάλληλη υπηρεσιακή θέση του δήμου Αθηναίων είχε βρεθεί ο Κώστας Η. Μπίρης. Έγινε ο διαχρονικός υπερασπιστής της πόλης, ο οποίος με επιστημονική τεκμηρίωση, πλούσια αρθρογραφία και αποφασιστικότητα απέτρεψε την προσπάθεια αύξησης του ύψους των οικοδομών γύρω από την Ακρόπολη.
Αλλά όπως αναφέρει ο ίδιος, στο έργο του «Αγώνες και Μελέτες για την σύγχρονη Αθήνα» (1958), μετά την απελευθέρωση εμφανίσθηκαν νέα πρόσωπα και επικράτησαν νέα ήθη στα πολεοδομικά ζητήματα και το σχέδιο πόλεως. Το 1948, με διάταγμα, αυξήθηκε το ύψος των οικοδομών κατά 5% στην πρόσοψη και κατά 10% στο μέγιστο ύψος. «Διά του τρόπου αυτού ου μόνον επηυξήθη ο προϋπάρχων πλεονασμός ύψους, αλλά προσετέθη εις τούτον και το άτοπον από αισθητικής απόψεως της διαταράξεως της ομοιομορφίας ύψους οικοδομών» έγραφε ο Κ. Μπίρης, ο οποίος μόλις αντιλήφθηκε τι συνέβη κάτω από την Ακρόπολη, με την ανέγερση της πολυκατοικίας, κυριολεκτικώς ρίχτηκε στη «μάχη».
Το αποτέλεσμα των εξελίξεων του 1955, όπως το αποτύπωσε ο Κ. Μπίρης: Διαμορφώθηκε μικρό πάρκο στη θέση που υπήρχε η πολυκατοικία (σημειώνεται με γραμμοσκίαση).
Το υπόμνημα
Συνέταξε μακροσκελέστατο υπόμνημα διαμαρτυρίας και το παρέδωσε στον δήμαρχο Αθηναίων Παυσανία Κατσώτα, προκειμένου να το αποστείλει στην Διεύθυνση Οικισμού του υπουργείου Δημοσίων Έργων. Πράγματι, ο δήμαρχος υπέγραψε το μνημειώδες υπόμνημα και το απέστειλε στο αρμόδιο υπουργείο, του οποίου ηγείτο ο Λάμπρος Ευταξίας. Αφού αναφερόταν η ιστορική διάσταση του ζητήματος, τέθηκε επί τάπητος το ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντος, του αρχαιολογικού τοπίου και της θέας της Ακρόπολης. Ζητούσε να ανακληθεί το υφιστάμενο διάταγμα και να αποκατασταθεί η ισορροπία στην περιοχή. Το ζήτημα έλαβε διαστάσεις και προκάλεσε προβληματισμούς στις αρμόδιες και εμπλεκόμενες υπηρεσίες.
Αρωγοί στις θέσεις του Κ. Μπίρη προσήλθαν οι αρχιτέκτονες και οι αρχαιολόγοι, ενώ οι υπηρεσίες του υπουργείου Δημοσιών Έργων θεωρούσαν σύννομο το έργο της ανέγερσης της πολυκατοικίας. Ο έμπειρος τεχνικός χρησιμοποίησε την οδό που γνώριζε. Φρόντισε να δημοσιοποιήσει το γεγονός χρησιμοποιώντας έντυπα, τα οποία διαχρονικά έδειχναν ευαισθησία στα ζητήματα των Αθηνών. Ανάμεσά τους και η εφημερίδα που είχε μακρά παράδοση και συμμετείχε σε σημαντικούς αγώνες για τη διάσωση των λόφων, διατήρησης του παραδοσιακού οικιστικού πλούτου της πόλης, την εξάπλωση του πρασίνου κ.ά.
Επίθεση «Εστίας»
Εξάλλου η κατάσταση δεν ήταν εύκολη. Δεν ήταν διατεθειμένες όλες οι εφημερίδες, κυρίως οι κυβερνητικές, να εμπλακούν εις βάθος με μια τέτοια υπόθεση και εναντίον της πανίσχυρης κυβέρνησης του Κ. Καραμανλή. Οπότε ο Κ. Μπίρης παρείχε πληροφορίες στην «Εστία» προκειμένου να αναδείξει με αξιοπιστία το ζήτημα. Έτσι ως ο πλέον θερμός σύμμαχος στον αγώνα του εμφανίστηκε η «Εστία», η οποία εξαπέλυσε πραγματική εκστρατεία, μη φειδόμενη χαρακτηρισμών για την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ως γνωστόν του ασκούσε αυστηρή κριτική, λόγω του Κυπριακού, και τα δηκτικά της σχόλια αποτελούν σημαντική σελίδα της ιστορίας της ελληνικής δημοσιογραφίας.
Στις 7 Νοεμβρίου 1955 και υπό τον τίτλο «Οι εχθροί της Ακροπόλεως», έγραφε η «Εστία»: «Το απίστευτον σκάνδαλον της πολυκατοικίας των 20 μέτρων, που θα καλύψη την θέαν της Ακροπόλεως ─ καθώς κατήγγειλαν επισήμως η Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτόνων και το Αρχαιολογικόν Συμβούλιον─ αποσιωπάται επιμελώς από τας κυβερνητικάς εφημερίδας, αφ’ ής επληροφορήθησαν αύται, ότι η άδεια εδόθη κατά διαταγήν του τέως Υπουργού Δημοσίων Έργων, του αποκαλουμένου και “νέου Περικλέους” (σ.σ. Κων/νος Καραμανλής) υπό τον Άγγλων της Κύπρου.
»Και όμως το σκάνδαλον είναι ακόμη μεγαλείτερον από ό,τι είχομεν αρχικώς πιστεύσει. Εν πρώτοις, η έκτασις επί της οποίας κτίζεται είναι χώρος αρχαιολογικός, δεδομένου ότι, καθ’ όλους τους αρχαίους και νεωτέρους συγγραφείς, ευρίσκεται εκεί περίπου το Ωδείον των κλασσικών αθηναϊκών χρόνων, που έπρεπε να έχη ήδη ανασκαφή. Δεύτερον δε, φαίνεται ότι ο “νέος Περικλής”, ο οποίος έδωκε την άδεια να κτισθή ο απαλλοτριωτέος αυτός χώρος ─ και δη με ένα μεγαθήριον, που θα καταστρέψη αισθητικώς το πολυτιμότερον σημείον των Αθηνών ─ την έδωκε χάριν ωρισμένων προσώπων, εγγύτατα προς την Κυβέρνησιν ισταμένων.
» Οφείλει, λοιπόν, να κατονομάση η Κυβέρνησις τον τε ιδιοκτήτην, ως και τους μετ’ αυτού συνεταιρισθέντας, διά την τερατώδη οικοδομήν. Να ανακοινώση δε, διατί εδόθη η άδεια και τι αληθεύει από τα ψιθυριζόμενα, περί του εν Πικερμίω γεύματος!…».
«Σφυροκόπημα»
Όπως ήταν φυσικό, οι αντιδράσεις προκάλεσαν αναστάτωση και υποχρέωσαν τους υπεύθυνους να προβούν σε ενέργειες. Με απόφαση των αρμόδιων υπουργών συνεστήθη Επιτροπή αποτελούμενη από επιφανείς επιστήμονες (Σ. Μαρινάτος, Π. Μιχελής, Ι. Παππάς κ.ά.). Σκοπός των εργασιών της Επιτροπής ήταν να μελετήσει και να προτείνει μέτρα για την εξασφάλιση της θέας της Ακρόπολης από την παρεμβολή νεότερων κτιρίων που μπορούσαν να τη θίξουν. Επίσης, έπρεπε να φροντίσει για την εξεύρεση οικονομικών μέσων προς εφαρμογή των προτάσεών της. Η Επιτροπή πρότεινε δραστική μείωση του ύψους των οικοδομών (7,5 μέτρα) και επιβολή τέλους μίας ή δύο δραχμών στα εισιτήρια της Ακρόπολης.
Ωστόσο, η εξέλιξη αυτή δεν ικανοποιούσε όσους ενδιαφέρονταν για το ζήτημα. Η «Εστία» κυριολεκτικώς «σφυροκοπούσε» καθημερινά την Κυβέρνηση και τους αρμοδίους, ενώ ο Κ. Μπίρης δεν εννοούσε να αποδεχθεί αμαχητί τις διαφαινόμενες εξελίξεις. Επιχειρείτο να ισχύσει το γνωστό «ο γέγονε, γέγονε», δημιουργώντας τετελεσμένα. Γι’ αυτό οι εργασίες στην πολυκατοικία πραγματοποιούνταν νυχθημερόν, παρά το γεγονός ότι είχε ξεσηκωθεί τέτοιος σάλος. Όχι μόνον περατώθηκε η φάση του μπετόν αρμέ αλλά είχαν προστεθεί και οι πλινθοδομές. Τα όσα έγραψε και κατήγγειλε η «Εστία» εκείνες τις ημέρες, θα μπορούσαν να αποτελέσουν μονογραφία.
Στο στόχαστρό της βεβαίως, όπως αναφέραμε ήδη, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής. Υπό τεταμένο λοιπόν κλίμα, εκλήθη να συνεδριάσει εκ νέου η Επιτροπή, με τον Κ. Μπίρη να προτείνει τροποποίηση του σχεδίου πόλεως για τη συγκεκριμένη θέση. Η τροποποίηση προέβλεπε κατεδάφιση του κτιρίου που είχε ανεγερθεί και δημιουργία πρασιάς σε αμφότερες τις πλευρές της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, με ταυτόχρονο υποβιβασμό του ύψους των οικοδομών γύρω από τον χώρο. Το σκεπτικό του Κ. Μπίρη περιλαμβάνεται στην έκθεση που κατέθεσε για τη διαμόρφωση της Διονυσίου Αρεοπαγίτου στην συμβολή της με τις οδούς Θρασύλλου, Βύρωνος και Μακρυγιάννη.
Θέμα Επιθεωρήσεως!
«Διά της τροποποιήσεως παρέχεται λύσις ευρείας πνοής. Αποκαλύπτεται εις τα όμματα του κατευθυνομένου προς τον αρχαιολογικόν χώρον ολόκληρος η θέα της Ακροπόλεως και του Ιερού Βράχου από ικανής αποστάσεως. Επίσης βελτιώνεται η προοπτική της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου εκ της αντιθέτου κατευθύνσεως…». Ωστόσο, μειοψηφούντος του Κ. Μπίρη, η Επιτροπή ανέβαλε την λήψη οριστικής απόφασης και περιορίστηκε να υποδείξει στην Κυβέρνηση την αναστολή εργασιών στην οικοδομή. Ωστόσο η Κυβέρνηση δεν φαινόταν διατεθειμένη να προχωρήσει σε τέτοια ενέργεια. Εν τω μεταξύ, οι εξελίξεις ήταν καταιγιστικές αφού η «Εστία» πίεζε καθημερινά. Με άκρως δηκτικά αλλά και αποκαλυπτικά σχόλια κατηγορούσε ευθέως την Κυβέρνηση.
Ήταν τέτοια η συζήτηση που είχε ανοίξει, ώστε η πολυκατοικία της Διονυσίου Αρεοπαγίτου να γίνει και θέμα επιθεωρήσεως που ανέβαζε ο Χρήστος Γιαννακόπουλος στο Θέατρο «Κοτοπούλη». Εκ των καθημερινών σχολίων συμπεραίνουμε πως υπήρχε επαφή του Κ. Μπίρη και της «Εστίας», η οποία παρέθετε πλήθος επιχειρημάτων και δεν εννοούσε να αφήσει να ξεχαστεί η υπόθεση. Ζητούσε διαρκώς να γνωστοποιηθούν τα ονόματα των ιδιοκτητών του ακινήτου και των επιχειρηματιών που είχαν ασχοληθεί με την υπόθεση. Τηρώντας τη δημοσιογραφική δεοντολογία, δεν παρέλειπε να δημοσιεύει και την άλλη άποψη, εκείνη των ιδιοκτητών αλλά και των πολιτικών μηχανικών που είχαν αναλάβει την ανέγερση και ήταν οι: Κ. Σ. Καβουνίδης και Κ. Α. Μαυρομμάτης.
Το πάρκο που δημιουργήθηκε στη θέση του κτιρίου που κατεδαφίστηκε.
«Το Σκάνδαλον»
Βεβαίως οι δύο τεχνικοί απλώς υπεραμύνθηκαν της εργασίας τους, τονίζοντας πως αφενός δεν υπήρξε παρανομία και αφετέρου, εξέφραζαν την άποψή τους περί του αισθητικού ζητήματος που προέκυπτε από την αύξηση του ύψους. Μέχρι που αποκαλύφθηκε πως το ακίνητο ανήκε στη θυγατέρα του υπουργού Εσωτερικών, δικηγόρου Ιωάννη Τριανταφύλλη, σύγγαμβρου του Ανάργυρου Δημητρακόπουλου που είχε διατελέσει διευθυντής Σχεδίου Πόλεως. Επρόκειτο περί συνετού και τίμιου ανθρώπου, ο οποίος σίγουρα δεν θα μπορούσε να φανταστεί τις επιπτώσεις από την ανέγερση οικοδομής σε εκείνο το σημείο. Οι συνειρμοί προέκυψαν αυτόματα. Ανεξάρτητα εάν συνέτρεχαν οι προϋποθέσεις, έως τότε δεν είχε εκδοθεί παρόμοια άδεια, διότι οι αρμόδιοι ελάμβαναν υπ’ όψη την ιδιαιτερότητα της περιοχής.
Η «Εστία» επανερχόταν στο θέμα με αιχμηρότατα σχόλια. Ένα από αυτά, υπό τον τίτλο «Το σκάνδαλον», το οποίο συμπεριέλαβε και ο Κ. Μπίρης σε έκδοσή του, ανέφερε: «Η ειδικώς καταρτισθείσα επιτροπή απεφάνθη τελικώς προχθές επί του σκανδάλου της παρά την Ακρόπολιν πολυκατοικίας -της οποίας, κατά προχθεσινήν ανακοίνωσιν του κ. Υπουργού των Εσωτερικών, ιδιοκτήτρια είναι η κόρη του, λαβούσα ως προίκα το παλαιόν ακίνητον. Η Επιτροπή εζήτησεν την άμεσον αναστολήν των οικοδομικών εργασιών, μέχρις ου μελετήση και γενικώτερον το θέμα του εξωραϊσμού της όλης περιοχής.
» Ασφαλώς, όμως, το ζήτημα δεν λήγει με το σταμάτημα ή και την κατεδάφισιν της οικοδομής. Διότι μένει ανοικτόν το κεφάλαιον των ευθυνών δι’ όσα έγιναν. Προβάλλεται π.χ. ο ισχυρισμός ότι η άδεια εδόθη «νομοτύπως» ─ όντως δε, προηγήθη της οικοδομής ένας αισχρός νόμος, του οποίου πολλοί γνωρίζουν τα κίνητρα─ ουδεμία όμως δικαιολογία απετολμήθη διά την περιφρόνησιν της διαμαρτυρίας του Αρχαιολογικού Συμβουλίου, η οποία και θα έπρεπε να έχη σταματήσει εν τη γεννέσει του το σκάνδαλον.
» Και, ούτω, αντί το Δημόσιον να υποστή την δαπάνην της αποζημιώσεως ενός οικοπέδου, ή των τριών ορόφων που υπήρχον προ μηνός, όταν έφθασε το σκάνδαλον εις τας στήλας των εφημερίδων, καλείται να αποζημιώση σήμερον πέντε ορόφους, εάν ─εννοείται─ σταματήση όντως η οικοδομή!».
Η κατεδάφιση
Όπως ήταν φυσικό, το θέμα πήρε ακόμη μεγαλύτερη έκταση και η πολυκατοικία αποτελούσε πλέον… αξιοθέατο. Σύσσωμος πλέον ο Τύπος έθετε ζήτημα ηθικής τάξεως, ενώ σημαντικοί επιστήμονες εξέφραζαν τις απόψεις τους επισημαίνοντας πως έπρεπε επιτέλους να δοθεί τέλος στην αλλοίωση του τοπίου πέριξ της Ακρόπολης. Το σχέδιο Κ. Μπίρη, επανήλθε προς συζήτηση και υπό το βάρος των αντιδράσεων της κοινής γνώμης, ετέθη υπ’ όψη του σώφρονος υπουργού Λάμπρου Ευταξία και έγινε ασμένως αποδεκτό σχεδόν σε όλα του τα σημεία. Η τροποποίηση που πρότεινε, εγκρίθηκε με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, η οποία ενδύθηκε και με τον τύπο Βασιλικού Διατάγματος, στα μέσα Δεκεμβρίου 1955.
Στην συνέχεια συνεστήθη υπό της Κυβέρνησης Επιτροπή για την εκτίμηση της αξίας της πολυκατοικίας στην οποία συμμετείχε και εκπρόσωπος του εργολάβου. Οι αποζημιώσεις που κατεβλήθησαν, τόσο στους ιδιοκτήτες όσο και στον εργολάβο, ήταν μεγάλες σύμφωνα προς όσα αναφέρει ο Κ. Μπίρης. Εντέλει, το θέρος του 1956, κατεδαφίστηκε το κτίριο και στη θέση του σχηματίστηκε το αλσύλλιο επί της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, λοξά απέναντι από την είσοδο του Μουσείου Ακροπόλεως. Και όπως αναφέρει ο καθηγητής Μάνος Γ. Μπίρης, το μικρό αυτό τμήμα πρασίνου αποτελεί «σημείο αναφοράς» για την πρώτη πολυκατοικία που θυσιάστηκε στην Αθήνα προς χάρη του κοινού συμφέροντος. Αξίζει να σημειωθεί πως το καλοκαίρι εκείνο έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία μόλις 56 ετών από ανακοπή καρδιάς, ο Ι. Τριανταφύλλης.
