Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
«Πρότυπον εμπόριον του ποδαριού που απεκρυσταλλώθη σε αθηναϊκόν θεσμόν», αποκαλούσε τα υπαίθρια βιβλιοπωλεία των Αθηνών ο πολυγραφότατος Δημήτρης Ψαθάς, το 1932[1]. Τα πρόχειρα αυτά βιβλιοπωλεία, αντικαθιστούσαν εν ολίγοις τους περιπλανώμενους βιβλιοπώλες. Οι τελευταίοι εμφανίστηκαν δειλά-δειλά πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και πολλαπλασιάστηκαν μετά το τέλος του, μαζί με την άνθηση των εκδοτικών οίκων των Αθηνών. Οι υπαίθριοι εκείνοι επαγγελματίες συνέβαλαν όσο κανείς άλλος στην εξάπλωση της βιβλιοφιλίας και στα λαϊκά στρώματα καθιερώνοντας και το σύστημα των μηνιαίων δόσεων.
Υπαίθρια βιβλιοπωλεία. Φωτογραφία Περικλή Παπαχατζιδάκη (1905-1990). Από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη.
Όσο για την εμφάνιση και ανάπτυξη των υπαίθριων βιβλιοπωλείων ο επιμελής και ακάματος αθηναιογράφος Κώστας Χατζιώτης, στο θεμελιώδες έργο του «Βιβλιοπωλεία και Εκδοτικοί Οίκοι της Αθήνας», μας παρέδωσε ένα συνοπτικό αλλά πολύτιμο ιστορικό τους. Αναφέρει πως κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, αλλά και αργότερα έως και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ανθούσε μία ειδική κατηγορία βιβλιοπωλείων ιδιαιτέρως δημοφιλών. Μαθητές, φοιτητές και εν γένει βιβλιόφιλοι που δεν διέθεταν επαρκείς οικονομικούς πόρους, αναζητούσαν ευκαιρίες σε υπαίθρια βιβλιοπωλεία, τα οποία φαίνεται πως πρώτα εγκαταστάθηκαν στην οδό Πανεπιστημίου, μπροστά από την Ακαδημία και το Πανεπιστήμιο.
Πάνω στα μαρμάρινα κράσπεδα του αυλόγυρου των δύο Ιδρυμάτων άπλωναν τα βιβλία που διέθεταν προς πώληση οι υπαίθριοι βιβλιοπώλες. Γενικότερα την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε, το βιβλίο «επήρε τους δρόμους και εξηπλώθη στα κεντρικώτερα σημεία της πόλεως», όπως επισήμαινε ο Δ. Ψαθάς. Δικαιολογημένα αφού εκτός από τα πεζοδρόμια των κεντρικών δρόμων «κατέκτησε και τα πανεράκια των οδών Αθηνάς και Αιόλου»[2]. Υποδεέστερες και λιγότερο δημοφιλείς αντίστοιχες αγορές βιβλίων είχαν δημιουργηθεί και στο πεζοδρόμιο του Πολυτεχνείου και βεβαίως στην πλατεία Δημοπρατηρίου τις Κυριακές.
Δεν άργησαν ωστόσο τα υπαίθρια πωλητήρια της οδού Πανεπιστημίου να μετακινηθούν καταλαμβάνοντας σπουδαιότερη θέση. Από τα μαρμάρινα κράσπεδα ανήλθαν σε πρόχειρες ξύλινες κατασκευές που τοποθετήθηκαν με πρόσοψη στην οδό Ακαδημίας, στον χώρο πίσω από την Εθνική Βιβλιοθήκη. Ήταν δε, γραφικές φυσιογνωμίες οι υπαίθριοι βιβλιοπώλες, βαθύτατα μυημένοι στη φιλολογία, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες. Ψυχολογούσαν τον πελάτη τους και από τις πρώτες κουβέντες γνώριζαν τι ήθελε.
Πως κατέληγαν όμως τα βιβλία στα χέρια των υπαίθριων βιβλιοπωλών; Οι ιδιοκτήτες τους ίσως να θέλησαν να απαλλαγούν ελλείψει χώρων ή για λόγους οικονομικούς έφτασαν να αποχωριστούν ακόμη και αγαπημένες τους εκδόσεις. Υπήρχαν βεβαίως και εκείνοι που δεν είχαν το μορφωτικό επίπεδο του μακαρίτη που κληρονόμησαν. Έτσι προτιμούσαν με μια γλίσχρα αλλά άμεση είσπραξη να… ξεφορτωθούν τα σύνεργα των ασχολιών της διάνοιάς του.
Στις αρχές της δεκαετίας 1920 καθιερώθηκε και ο τύπος του πλανόδιου βιβλιοπώλη. Παλαιότερα μόνον ένας άνθρωπος, ένας πασίγνωστος Γιώργης αγνώστου επωνύμου, τριγυρνούσε στις κεντρικούς δρόμους αλλά και στις ρούγες πωλώντας βιβλία. Στην αρχή περιοριζόταν στις λαοφιλείς «Εκδόσεις Φέξη» και μετά το 1915 στις «Εκδόσεις Άγκυρα». Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η αύξηση των εκδοτικών οίκων προκάλεσε και την κραταιά εμφάνιση του επαγγέλματος του πλανόδιου βιβλιοπώλη. Είναι δε άξιο μνείας πως εγγράμματοι Ρώσσοι πρόσφυγες ασχολήθηκαν αρχικά με το είδος. Σιγά – σιγά οι πωλητές αυξήθηκαν και εμφανίζονταν πλέον στους δρόμους πλήρως ενημερωμένοι για νέες εκδόσεις, κυρίως δε στα καφενεία και τους χώρους όπου κυκλοφορούσαν φοιτητές. Υπήρχαν περιπτώσεις που τα βιβλία πωλούνταν επί πιστώσει, εφόσον εγγυητής υπέρ του αγοραστού έμπαινε ο ξενοδόχος ή ο καφετζής. Δεν ήταν βεβαίως λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι υπαίθριοι αναλάμβαναν να προωθήσουν διάφορα κακέκτυπα βιβλία (στραβοκομμένα, κακορραμμένα κ.λπ.). Εξάλλου για τέτοιες περιστάσεις υπήρχε και το γνωστό τετράστιχο: «Κατάλογος συνδρομητών / Και πίναξ εσφαλμένων / Βιβλίο μου σε γνώρισα / που είσαι τυπωμένον»[3]!
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Εστία» 23 Απριλίου 2019
