Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Η κεντρική τελετή των Θεοφανείων πραγματοποιείται τις τελευταίες δεκαετίες, με κάθε επισημότητα, στο λιμάνι του Πειραιά, στη Δεξαμενή των Αθηνών και στη συνέχεια στο Κολυμβητήριο που βρίσκεται στο πλάι της Αγίας Φωτεινής Ιλισού. Αλλά αν στρέψουμε το βλέμμα στο παρελθόν θα συναντήσουμε σημαντικές τελετές να πραγματοποιούνται και σε άλλα σημεία της πόλης των Αθηνών. Πλήθος γραφικών περιστατικών συνοδεύουν τον εορτασμό των Θεοφανείων στην Αθήνα από τότε που έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Όπως η προσπάθεια που έγινε κάποτε να πραγματοποιηθεί ο Αγιασμός των Υδάτων στην πλατεία Κλαυθμώνος.
Αγιασμός των υδάτων στη στέρνα του Θησείου (1952). Φωτογραφικό αρχείο Γεωργίου Χιώτη (Σύλλογος των Αθηναίων).
Ή ακόμη οι τελετές οι οποίες επί δεκαετίες λάμβαναν χώρα στις πλατείες Κουμουνδούρου και Θησείου, καθώς και στην όχθη του Ιλισού που περνούσε λίγες δεκάδες μέτρα μπροστά από τον ναό του Αγίου Παντελεήμονος. Ο αγιασμός των υδάτων στην Αθήνα, από το 1874, πραγματοποιείτο στη δεξαμενή, ενώ ανάλογες τελετές εκτός από τον Πειραιά πραγματοποιούνταν και σε άλλες περιοχές της πόλης. Σημαντικότερες ήταν οι τελετές στην πλατεία Ελευθερίας (Κουμουνδούρου), όπου και ο ναός των Αγίων Αναργύρων του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών. Εκεί πρωταγωνιστούσαν τα παιδιά του Ιδρύματος, αλλά και η περίφημη μουσική των ορφανών παιδιών του Ιδρύματος Χατζηκώνστα. Επίσης, τελετή αγιασμού των υδάτων γινόταν στην πλατεία Θησείου όπου υπήρχε η περίφημη στέρνα.
Η… καινοτομία
Μία καινοτομία επιχείρησαν να εφαρμόσουν κάποτε οι ιερείς και επίτροποι του Ναού των Αγίων Θεοδώρων της πλατείας Κλαυθμώνος. Αποφάσισαν να πραγματοποιήσουν την γιορτή αγιασμού των υδάτων, ανήμερα των Θεοφανείων του 1886, στον περίβολο του υπουργείου Οικονομικών, το οποίο, ως γνωστόν, βρισκόταν στην πλατεία. Επίσης, εκεί υπήρχε παλαιότερα σιντριβάνι, ο περίφημος «πίδαξ της Δεξαμενής», όπως το αποκαλούσε ο κόσμος επειδή τροφοδοτούνταν με νερό από την Δεξαμενή του Κολωνακίου.
Οι προετοιμασίες ήταν πυρετώδεις και ακολουθούσαν την πεπατημένη της εποχής. Προσκλήσεις, ανακοινώσεις, αλλά και εξασφάλιση της συμμετοχής της συμπαθούς σε όλο τον κόσμο Μουσικής των Απόρων Παίδων του «Παρνασσού». Η σχετική ανακοίνωση ανέφερε πως η εν λόγω μουσική «θα συνηχήση τω “εν Ιορδάνη” και “φωνή Κυρίου επί των υδάτων”». Οπωσδήποτε το θέμα πήρε δημοσιότητα, την είδηση έσπευσαν να δημοσιεύσουν οι εφημερίδες, ενώ ο Δήμος Αθηναίων φρόντισε να καθαρίσει και να καλλωπίσει τον πλούσιο σε πράσινο Κήπο του Κλαυθμώνος.
Χάθηκαν οι ιερείς!
Όλα ήταν έτοιμα λοιπόν το πρωί της Δευτέρας 6 Ιανουαρίου 1886. Η πλατεία έλαμπε από καθαριότητα, κόσμος πολύς συνέρρευσε από τις γύρω κατοικίες, αφού η περιοχή τότε ήταν από τις πλέον πυκνοκατοικημένες και η μουσική της Σχολής Απόρων Παίδων του «Παρνασσού» είχε πάρει από πολύ νωρίς τη θέση της κάνοντας δοκιμές. Αλλά η ώρα προχωρούσε και δεν εμφανίζονταν οι ιερείς από τον ναό των Αγίων Θεοδώρων. Κανείς βεβαίως δεν φανταζόταν πως ήταν δυνατόν μετά από τέτοια προετοιμασία να ακυρωθεί η τελετή. Και όμως κανείς εξ εκείνων που είχαν αναλάβει την οργάνωση δεν εμφανίσθηκε!
Οπότε χριστιανοί, χριστιανές και χριστιανόπουλα, είδαν κι απόειδαν και κίνησαν να προλάβουν τους άλλους αγιασμούς. Οι νεώτεροι που άντεχαν τα… πόδια τους κίνησαν προς την δεξαμενή και οι μεγαλύτεροι κατηφόρισαν προς την πλατεία Κουμουνδούρου. Πολλοί πρόλαβαν την πομπή η οποία είχε ξεκινήσει από την Μητρόπολη με κατεύθυνση προς το Κολωνάκι. Μπροστά βρισκόταν η Μουσική της Φρουράς, η οποία προχωρούσε παιανίζοντας και ακολουθούσαν η ιερή πομπή και ένας λόχος του πρώτου συντάγματος. Οι επίσημοι ακολουθούσαν επίσης τη διαδρομή, η οποία ανέβηκε την οδό Μητροπόλεως και μέσω της πλατείας Συντάγματος κατευθύνθηκε το Κολωνάκι.
Η τελετή των Φώτων. Στιγμιότυπο από την οδό Σκουφά (1957).
Στο Κολωνάκι
Ευτυχώς, τόσο εκείνοι που πήραν την άγουσα για τη Δεξαμενή στο Κολωνάκι, αλλά και εκείνοι που επέλεξαν το σιντριβάνι της πλατείας Κουμουνδούρου πρόλαβαν τις τελετές. Κατόρθωσαν να πάρουν στις φιάλες τους το πολυπόθητο αγιασμένο νερό για να πιούν και να ρίξουν στις γωνιές του σπιτιού, όπως συνηθιζόταν. Όσο για την ακύρωση της τελετής στην πλατεία Κλαυθμώνος κανείς δεν έμαθε τι είχε συμβεί πραγματικά. Άλλοι έκαναν λόγο για σοβαρή αντιπαράθεση μεταξύ των ιερέων και άλλοι, για άνωθεν παρέμβαση της Μητρόπολης. Στερεότυπα οι εφημερίδες ανακοίνωσαν πως «άγνωστον διατί, δεν εγένετο, ως είχε προαγγελθή η τελετή εκ του ναού των Αγίων Θεοδώρων και η κατάδυσις του Σταυρού εν τη δεξαμενή του κήπου». Πάντως, ούτε είχε προηγηθεί ούτε επιχειρήθηκε άλλη χρονιά να διοργανωθεί τελετή αγιασμού των υδάτων στην πλατεία Κλαυθμώνος.
Η μπάντα του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα.
Πλατεία Κουμουνδούρου
Η πλατεία Κουμουνδούρου βρισκόταν πάντα στο επίκεντρο. Από τα χαράματα έπαιρνε πανηγυρική όψη ώσπου ο κήπος της και οι γύρω δρόμοι, οι εξώστες και τα παράθυρα πλημμύριζαν με κόσμο. Εκεί, στο σιντριβάνι της πλατείας γινόταν η τελετή. Είχε προηγηθεί η ιεροτελεστία στον ναό των Αγίων Αναργύρων, όχι στον μικρό ναΐσκο της πλατείας, αλλά στον ναό του Ψυρρή. Από εκεί ξεκινούσε η πομπή για να περάσει από την πλατεία Ψυρρή και μέσω των οδών Αριστομένους και Ευριπίδου να καταλήξει στο συντριβάνι της πλατείας για να ρίξει τον σταυρό.
Την προηγουμένη το σιντριβάνι είχε αδειάσει και είχε καθαριστεί με κάθε επιμέλεια ώστε το νερό να είναι διαυγές και πεντακάθαρο. Ιδιαίτερο χρώμα στη γιορτή της πλατείας Κουμουνδούρου έδιναν τα παιδάκια του Δημοτικού Βρεφοκομείου, τα οποία στοιχισμένα παρακολουθούσαν την τελετή αλλά και η μπάντα του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα που βρισκόταν λίγο παρακάτω. Η παρουσία των παιδιών και οι φωνούλες τους που συνόδευαν την τελετή, έδιναν ένα ιδιαίτερο παραδοσιακό χρώμα και προσέλκυαν χιλιάδες πιστούς που συγκεντρώνονταν από τις γύρω περιοχές.
Στο Θησείο
Δεν έλειπαν όμως και τα παρατράγουδα από την πλατεία Κουμουνδούρου, αφού οι περίφημοι γαβριάδες έβρισκαν ευκαιρία να αναστατώνουν τον κόσμο με τις φωνές τους, υποχρεώνοντας τα όργανα της τάξης να λάβουν τα μέτρα τους προς αποφυγή δυσάρεστων εκπλήξεων. Αλλά και στην πλατεία Θησείου ο εορτασμός παρουσίαζε ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια λόγω της οπτικής επαφής με την Ακρόπολη αλλά και τη γειτνίαση με τη πολυπληθή γειτονιά της Βλασαρούς. Μια στέρνα, που υπήρχε μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες στην πλατεία, φιλοξενούσε την τελετή. Στη βορειοδυτική πλευρά της στηνόταν μία εξέδρα που ήταν πάντα διακοσμημένη με σημαίες και μύρτα.
Την τελετή πραγματοποιούσε ο ιερέας της Αγίας Μαρίνης, ενώ σχεδόν πάντα μια ιδιωτική μπάντα συνόδευε τον εορτασμό. Το θέαμα του ιερέα να κατεβαίνει με την πομπή από τον βράχο του Αστεροσκοπείου ήταν εξαιρετικό. Οι περιγραφές από τις αρχές του 20ού αιώνα είναι γραφικές: «Σμήνη γυναικοπαίδων είχον καταλάβει πρωί-πρωί τον πέριξ του Θησείου χώρον με μπουκαλάκια και διάφορα άλλα δοχεία εις τας χείρας διά να γεμίσουν με το αγιασθησόμενον νερό της στέρνας».
Στον Ιλισσό
Στον Άγιο Παντελεήμονα Ιλισσού, τα πράγματα ήταν ίσως πιο απλά, όπως και ο παλαιός μικρός ναός που βρισκόταν στη θέση όπου ανεγέρθηκε ο καλλιεπής ναός των ημερών μας. Μια εξέδρα στηνόταν στην όχθη του Ιλισού, ο οποίος λόγω του χειμώνα είχε νερό, τόσο τουλάχιστον που επέτρεπε να πέσει ο σταυρός. Εκεί κατέβαινε ο κόσμος από τις γύρω συνοικίες, δημιουργώντας ένα πολύ όμορφο γιορταστικό κλίμα, ενώ στη συνέχεια όλοι έφευγαν κρατώντας τα παγουράκια τους γεμάτα με αγιασμένο νερό από το πανάρχαιο ποτάμι. Οι γυναίκες έπαιρναν τον δρόμο της επιστροφής για να βρεθούν στο σπίτι τους και να ρίξουν, στις τέσσερις κατευθύνσεις του ορίζοντα, αγιασμό για να είναι καλή και ευλογημένη η χρονιά.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Δημοκρατία», 7/1/2015.
