Τα πρώτα σταυρόλεξα στον ελληνικό Τύπο

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

 

 

Πότε εισήχθη η λέξη σταυρόλεξο στην ελληνική γλώσσα; Πότε εισήχθη το σταυρόλεξο στις ελληνικές εφημερίδες; Πότε καθιέρωσε το σταυρόλεξο η «Εστία»; Τα τρία αυτά ερωτήματα έχουν κοινή απάντηση. Διότι η «Εστία» ήταν η εφημερίδα που εισήγαγε τη λέξη και καθιέρωσε το σταυρόλεξο στον Ελληνικό Τύπο, τον Σεπτέμβριο 1936. Και μέσω της «Εστίας» εισήχθη σε κοινή χρήση και η λέξη σταυρόλεξο, σε απόδοση του γαλλικού mots croisès ή του αγγλικού crossword! Την εντελώς άγνωστη ιστορία της καθιέρωσης στον Τύπο των σταυρολέξων, φέρνουμε σήμερα στη δημοσιότητα, αποδίδοντας με τον τρόπο αυτό και την οφειλόμενη τιμή στους πρωταγωνιστές τους εγχειρήματος.

Ωστόσο τη δόξα για το πρώτο σταυρόλεξο στην ελληνική γλώσσα και σε εφημερίδα πρέπει να την αποδώσουμε σε μία εφημερίδα του εξωτερικού. Ήταν τον Ιανουάριο 1925, όταν ο «Εθνικός Κήρυξ» Νέας Υόρκης καθιέρωσε, τον «λεξιγρίφο», όπως αποκάλεσε το σταυρόλεξο, με πανηγυρικό τρόπο: «Ο Κυριακάτικος -εννοεί Εθνικός Κήρυξ- εγκαινιάζει και τους Λεξιγρίφους, μίαν πνευματικήν εξάσκησιν, την οποίαν καθιέρωσαν όλαι αι Αμερικανικαί εφημερίδες. Κάθε Κυριακή θα δημοσιεύεται και νέος Λεξιγρίφος, ομού με τα ονόματα των λυτών του προγενεστέρου και της λύσεώς του. Όλοι οι λύται θα λαμβάνουν βραβεία βιβλίου, συμφώνως με τον δημοσιευόμενον σχετικόν κατάλογον».

«Σταυρωταί λέξεις»

Μέχρι το 1936 στην Ελλάδα ήταν γνωστές «αι σταυρωταί λέξεις». Έτσι είχαν αποδοθεί οι ξενόγλωσσοι όροι και έτσι καταχωρούνταν στα εγκυκλοπαιδικά λεξικά. Ορισμένοι τύποι σταυρολέξων, που είχαν εμφανισθεί σε έντυπα, έφεραν διάφορους τίτλους, όπως κυβόλεξον, ρόμβος, δικτυωτόν, τρίγωνον κ.ά. Μία συγκυρία θα φανεί καθοριστική για την υπόθεση του σταυρολέξου. Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1936, η εφημερίδα «Εστία» εξέδωσε ως ένθετο τη «Φιλολογική Εστία». Υπέγραφαν οι Π. Ι. Μαζαράκης, Ιωάννης Δαμβέργης, Παύλος Νιρβάνας, Δημήτριος Καμπούρογλους, Δ. Γατόπουλος, Αχιλλέας Α. Κύρου, Νικόλαος Πετιμεζάς (Λαύρας). Συνολικά πραγματοποιήθηκαν δέκα εκδόσεις σε ισάριθμες Κυριακές και το περιοδικό περιείχε και ποικίλη ύλη, σχόλια, φωτορεπορτάζ, διαφημίσεις αλλά και σταυρόλεξο.

Για το ελληνικό κοινό τα σταυρόλεξα ήλθαν να καταλάβουν την θέση που είχαν παλαιότερα οι γρίφοι, τα αινίγματα και οι μαγικές εικόνες του περιοδικού «Διάπλασις». Ποιος ήταν όμως ο εισηγητής και δημιουργός του όρου σταυρόλεξο; Το πρόσωπο που το καθιέρωσε στην «Εστία»; Πρόκειται για τον -προ διετίας επιστρέψαντα από το Παρίσι- βασικό συνεργάτη της εφημερίδας Κωνσταντίνο Κουκίδη (1891-1974), ο οποίος υπέγραφε τις συνεργασίες του με το ψευδώνυμο Κ. Γεννιώτης. Σπουδαία δημοσιογραφική και συγγραφική φυσιογνωμία με πλούσιο και άγνωστο έργο. Πολυγραφότατος, αεικίνητος, κοσμοπολίτης και άριστος χρήστης της πένας, είχε γεννηθεί στην Γέννα Ανατολικής Θράκης, εξ ου και το ψευδώνυμο «Κ. Γεννιώτης». Η Γέννα θεωρούνταν η «διαμαντόπετρα» της Ανατολικής Θράκης. Είναι η Καϊνάρτζα που περιγράφει τόσο όμορφα ο Γ. Βιζυηνός στον «Μοσκώβ Σελήμ».

Εισήλθε νεαρός στο δημοσιογραφικό επάγγελμα και το υπηρέτησε πιστά σε όλη τη ζωή του. Υπήρξε ανταποκριτής της «Εστίας» κατά την 13ετή παραμονή του (1923-1935) και ένας από τους πλέον μαχητικούς δημοσιογράφους της όταν επέστρεψε στην Αθήνα. Δεινός ρεπόρτερ, με πλήθος δημοσιογραφικών επιτυχιών, διατηρούσε επί χρόνια την ενημερωτική στήλη της πέμπτης σελίδος, από κοινού σχεδόν με τον Σπ. Δάσιο. Μοναδική η ποικιλία των θεμάτων με τα οποία ασχολήθηκε, εμφανής οι γνώσεις του στα διπλωματικά, πολιτικά, στρατιωτικά και οικονομικά τεκταινόμενα της Ευρώπης. Διετέλεσε ανταποκριτής ξένων εφημερίδων στην Αθήνα και δημοσίευσε φιλολογικά μελετήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις και ποικίλες πραγματείες (λαογραφικές, αρχαιολογικές κ.ά.).

 

Νεοφανές σύμβολον

Αυτός ήταν εν ολίγοις ο άνθρωπος που εισήγαγε τον θεσμό και τη λέξη σταυρόλεξο στην εφημερίδα «Εστία» το 1936. Συνεργάστηκε επίσης με τις εφημερίδες «Η Καθημερινή», «Τα Νέα» και «Το Βήμα». Φρόντισε δε να ξεκαθαρίσει στο αμύητο κοινό τι σήμαινε σταυρόλεξο και ποιες ήταν οι επιλογές της «Εστίας». Το κείμενό του, υπό τον τίτλο «Σταυρόλεξα» συνιστά πολύτιμο τεκμήριο για την ιστορία των σταυρολέξων στον ελληνικό Τύπο και γι’ αυτό παραθέτουμε το κυριότερο απόσπασμα:«Αν και την στιγμήν αυτήν οι περισσότεροι Ευρωπαίοι είνε έτοιμοι ν’ αλληλοφαγωθούν, μ’ όλα ταύτα εμφανίζονται συνδεδεμένοι κάτω από ένα νεοφανές σύμβολον: το σταυρόλεξον. Σήμερον εις το Βερολίνον εκδίδονται περί τα δέκα ειδικά περιοδικά διά σταυρόλεξα. Άλλα τόσα εκδίδονται εις το Παρίσι. Ανάλογος έπειτα είνε ο αριθμός των εκδιδομένων εις άλλας ευρωπαϊκάς πόλεις. Τα περιοδικά αυτά δημοσιεύουν μόνον σταυρόλεξα και προκηρύσσουν διαγωνισμούς διά την λύσιν των. Τα βραβεία των ανέρχονται από 5.000 φράγκα έως 50.000 και καλύπτονται με σημαντικόν κέρδος διά των εισφορών, τας οποίας οι αναγνώσται υποχρεούνται να καταβάλουν διά την συμμετοχήν των εις τους διαγωνισμούς. Έπειτα ιδρύονται εταιρείαι, αι οποίαι αποβλέπουν εις τον ίδιον σκοπόν. Αντί όμως να έχουν ιδικόν των περιοδικόν, χρησιμοποιούν επί πληρωμή τας στήλας των άλλων εφημερίδων.» Αφ’ ετέρου, εφημερίδες της περιοπής των Λονδινείων «Τάϊμς» και του «Χρόνου» δεν θεωρούν κατώτερον της σοβαρότητός των να δημοσιεύουν σταυρόλεξα. Εφημερίδες επιρροής, όπως το «Φιγκαρώ» και η «Εφημερίς των Συζητήσεων» δημοσιεύουν άρθρα περί σταυρολέξων, εις τα οποία επεξηγούν την σημασίαν του φιλολογικού τούτου παιχνιδίου. Καμμία ευρωπαϊκή εφημερίς δεν εκδίδεται πλέον σήμερον, αν δεν έχη το σταυρόλεξόν της. Δια τούτο, εις τας μεγάλας πόλεις δεν είνε ασύνηθες το θέαμα αναγνωστών, ενώ ταξιδεύουν με το μετρό, το λεωφορείον ή το τραμ, να κρατούν ενώπιόν των το σταυρόλεξον της εφημερίδος των και μ’ ένα μολυβάκι να γεμίζουν τα τετραγωνίδια του, προσπαθούντες να το λύσουν προτού φθάσουν εις την εργασίαν των.» Ιδού λοιπόν πως εσχηματίσθησαν παντού σχολαί δια σταυρόλεξα –δηλαδή συστήματα, τα οποία διέπουν τον θεσμόν των σταυρολέξων. Η πλέον περίφημος σήμερον είνε του Γάλλου συγγραφέως κ. Τριστάν Μπερνάρ (Tristan Bernard, 1866-1947). Αλλά περί αυτής άλλοτε…».

Σύστημα και πρώτο λάθος!

 

Ο Τριστάν Μπερνάρ, στον οποίο αναφέρεται ο Κ. Κουκίδης, δεν είναι άλλος από τον πνευματώδη Γάλλο – Εβραίο συγγραφέα, μυθιστοριογράφο, δημοσιογράφο, δικηγόρο και πρωτοπόρο των σταυρολέξων Τριστάν Μπερνάρ. Ωστόσο, ο Κ. Κουκίδης έσπευδε και σε περαιτέρω χρήσιμες διευκρινίσεις, για να ανταποκριθεί στα παράπονα των αναγνωστών πως το πρώτο σταυρόλεξο ήταν δύσκολο: «Προς καθοδήγησιν πρέπει να σημειωθή, ότι ως γραμματικοί τύποι λαμβάνονται μόνον οι της καθαρευούσης (αίφνης ειπέ και όχι πες, πηγαίνεις και όχι πας κτλ.). Μερικοί αναγνώσται παρεπονέθησαν ότι οι ορισμοί του πρώτου σταυρολέξου ήσαν πολύ δύσκολοι. Πράγματι είχαν διατυπωθή σύμφωνα με τας αρχάς της σχολής του Τριστάν Μπερνάρ, αι οποίαι απαιτούν μίαν προηγουμένην άσκησιν. Αρχίζομεν δια τούτο από σήμερον από ευκολωτέρους ορισμούς δια να φθάσωμεν βαθμιαίως εις την σχολήν του Τριστάν Μπερνάρ.».

Στο πρώτο κιόλας σταυρόλεξο θα σημειωθεί όμως και το πρώτο λάθος, το οποίο αμέσως έσπευσαν να επισημάνουν οι αναγνώστες. «Εις το κολλέγιον της σπουδάζει η Αγγλική αριστοκρατία» ανέφερε ο ορισμός ζητώντας την απάντηση με τρία γράμματα. Ο Κ. Γεννιώτης είχε προβλέψει ως απάντηση το «Ητομ» και όχι το ορθόν «Ητον», το οποίο βεβαίως δεν διέφυγε από την προσοχή των αναγνωστών, τους οποίους έσπευσε να ευχαριστήσει ο δημιουργός του σταυρολέξου γράφοντας: «Ευχαριστώ τους αναγνώστας εκείνους, οι οποίοι μου υπέδειξαν μίαν παραδρομήν εις το πρώτον σταυρόλεξον. Η πόλις, εις το κολλέγιον της οποίας σπουδάζει η αγγλική αριστοκρατία, είναι το Ήτον και όχι Ητομ, όπως το απαιτεί η οριζοντία λέξις».

«Σταυρωταί λέξεις» από την «Πρωΐα»

Όσα ακολούθησαν πράγματι έχουν ενδιαφέρον για τους λάτρεις του σταυρολέξου και της ιστορίας τους αλλά και γενικότερα της ιστορίας του Τύπου. Το σταυρόλεξο της «Εστίας» ακολούθησε στα πρώτα βήματά του τη διαδρομή του περιοδικού της. Δημοσιευόταν κάθε Κυριακή και ορισμένα από τα σταυρόλεξα θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ευρηματικά και… παιχνιδιάρικα! Τα μαύρα κουτάκια του υπ’ αριθ. 4 σταυρόλεξου σχημάτιζαν το όνομα ΕΣΤΙΑ, το υπ’ αριθ. 6 ήταν προσφορά αναγνώστου, το υπ’ αριθ. 8 σχημάτιζε ένα σπίτι κ.ά. Μόλις σταμάτησε η έκδοση του περιοδικού, το σταυρόλεξο κατέλαβε τη θέση του στην έκτη και τελευταία σελίδα της εφημερίδας κάθε Κυριακή.

Την κίνηση της «Εστίας», η οποία φαίνεται πως είχε ιδιαίτερη απήχηση, έσπευσαν να ακολουθήσουν σχεδόν όλες οι καθημερινές εφημερίδες των Αθηνών. Πρώτη η σοβαρή εφημερίδα των Αθηνών, η «Πρωΐα». Θα δημοσιεύσει το πρώτο σταυρόλεξο στις 28 Σεπτεμβρίου 1936, δίδοντάς του ως κεντρικό τίτλο «Όσοι πιστοί… προσέλθετε» και υπότιτλο «Σταυρωταί Λέξεις». Κάθε εφημερίδα ανέπτυσσε τη δική της τακτική. Έτσι «Η Πρωϊα» διευκρίνιζε, ως προς την ορθογραφία, θα ακολουθούσε την ορθογραφική απόδοση των λέξεων βάσει των λεξικών που είχε εκδώσει η ίδια αλλά και του Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού «Ελευθερουδάκη».

 

…Καταιγίδα σταυρολέξων

Οι υπόλοιπες εφημερίδες καθυστέρησαν κάπως να ακολουθήσουν, αλλά δεν άργησε να εμφανισθεί μία πραγματική… καταιγίδα σταυρολέξων. Υπό τον τίτλο «Σταυρόλεξα» θα αρχίσει στις 3 Φεβρουαρίου 1937 η εφημερίδα «Ο Τύπος», δημοσιεύοντας ταυτοχρόνως παιχνίδια σκάκι, μπριτζ, αστυνομικά προβλήματα κ.ά. Τον Απρίλιο πλέον του 1937 θα εμφανισθούν, σχεδόν ταυτοχρόνως, σταυρόλεξα σχεδόν σε όλες τις μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδες. «Η Βραδυνή» θα ξεκινήσει τον Απρίλιο 1937 με το «Διηγηματο-Σταυρόλεξον». Δημοσίευε ένα μικρό διήγημα παραλείποντας λέξεις, τις οποίες έπρεπε να βρει ο αναγνώστης και να συμπληρώσει το σταυρόλεξο. Στη συνέχεια δημοσίευσε το «Σταυρόλεξον – Ποίημα», το «Συλλαβοσταυρόλεξον» κ.ο.κ. Οι λύτες απέστελλαν ταχυδρομικώς τα σταυρόλεξα στην εφημερίδα, η οποία δημοσιοποιούσε τα ονόματά τους.

Το «Ελληνικόν Μέλλον» ξεκίνησε τη δημοσίευση σταυρολέξων την 17^η Απριλίου 1937 και από την επομένη η ευρείας κυκλοφορίας εφημερίδα «Ελεύθερος Άνθρωπος» ξεκινούσε ολόκληρη εκστρατεία. Προηγουμένως είχε διαφημίσει αναλόγως, με εντυπωσιακούς υπέρτιτλους, την επικείμενη δημοσίευση σταυρολέξων. Έδωσε στη στήλη της τον τίτλο «Τα σταυρόλεξα του Ελεύθερου Ανθρώπου» και ηκολούθησε την πρακτική δημοσιεύσεως των ονομάτων των λυτών. Επιπροσθέτως έγραφε πως «απαγορεύεται αυστηρώς η ανατύπωσις». Δημοσίευε ποικιλία τύπων, οι οποίοι είχαν εμφανισθεί σε περιοδικά του εξωτερικού, ενώ σύντομα καταστάλαξε στο κλασικό σταυρόλεξο.

Σταυρόλεξο με ιπποδρομίες!

Περίπου έναν μήνα νωρίτερα, στις 19 Μαρτίου 1937, είχε δημοσιεύσει το πρώτο «Σταυρόλεξον» και η εφημερίδα «Εθνική», βάζοντας τον υπέρτιτλο «Διά να διασκεδάζετε». Αργότερα δημοσίευε σταυρόλεξα δις εβδομαδιαίως και με την επισήμανση «Απαγορεύεται η αναδημοσίευσις». Ωστόσο προκειμένου να ανταγωνιστεί τις υπόλοιπες εφημερίδες το «Ελληνικόν Μέλλον» δημοσίευσε πράγματι, εν είδει σταυρολέξου, ένα παιχνίδι με ιπποδρομίες. Σύντομο κείμενο περιέγραφε μία υποτιθέμενη ιπποδρομία και ο λύτης έπρεπε να μαντέψει την εξέλιξη της κούρσας, την σειρά των ίππων και το τελικό αποτέλεσμα συμπληρώνοντας τα ανάλογα τετραγωνίδια.

Στις 30 Μαρτίου 1937 δημοσίευε το πρώτο σταυρόλεξό της και η εφημερίς «Ακρόπολις» «υπείκουσα εις τας παρακλήσεις πλήθους αναγνωστών της», όπως έγραφε χαρακτηριστικά. Σχεδόν κοινό χαρακτηριστικό όλων των εφημερίδων ήταν τα λάθη που προέκυπταν στις πρώτες δημοσιεύσεις των σταυρολέξων, καθώς και η πρόσκληση προς τους αναγνώστες να αποστέλλουν δικά τους σταυρόλεξα προς δημοσίευση. Τον Απρίλιο 1937 θα ξεκινήσει δυναμικά τη δημοσίευση σταυρολέξων και η εφημερίδα «Έθνος», από τις πρώτες που καθιέρωσαν, με ιδιαίτερη επιτυχία, την καθημερινή δημοσίευση.

Αξιοσημείωτη είναι ίσως η απουσία σταυρολέξου, κατά την προπολεμική περίοδο, από την εφημερίδα «Το Βήμα», η οποία ωστόσο φιλοξένησε ορισμένες φορές σταυρόλεξα που ανήκαν σε διάφορες διαφημιστικές καμπάνιες. Αντιθέτως τα «Αθηναϊκά Νέα» ακολούθησαν την «Εστία» και την τάση του υπόλοιπου Τύπου, αρχίζοντας την δημοσίευση σταυρολέξων ενωρίς, από την Κυριακή 21^η Φεβρουαρίου 1937, υπό τον γενικό τίτλο «Διά να περνάτε την ώρα σας». Συνέχισε την δημοσίευση κάθε Κυριακή, προσφέροντας συντόμως δύο σταυρόλεξα στους αναγνώστες της.

1.000.000 λίρες και Επιθεώρηση!

Οπωσδήποτε εμφανίσθηκαν ταυτοχρόνως και τα εβδομαδιαία περιοδικά με πρώτο το «Σταυρόλεξον», το οποίο κυκλοφόρησε τον Μάιο 1937 και δεύτερο το περιοδικό «Ο Γρίφος» το οποίο εκυκλοφόρησε τον Ιούνιο 1937. Δεν έλειψαν ωστόσο και οι σχετικές γραφικότητες. Όπως αυτή της εβδομαδιαίας εφημερίδας «Η Ανατολή», η οποία στις 5 Ιουνίου 1937 διαφήμιζε πως «Δίδομεν ως αμοιβήν 1.000.000 λιρών εις ράβδους… χρυσού εις όποιον λύση το σταυρόλεξον της εφημερίδος που κυκλοφορεί σήμερον και έχει πάντα τα δυσκολώτερα σταυρόλεξα»!

Πιο σοβαρό το «Εγχειρίδιον Σταυρολέξων», το οποίο προσέφερε 2.000 δραχμές στον λύτη του σταυρολέξου του. Σημειωτέον ότι την έκδοσή του προλόγιζαν ο «αρχηγός της Γαλλικής Σχολής» Τριστάν Μπερνάρ και ο Ακαδημαϊκός Παύλος Νιρβάνας. Ήταν απολύτως φυσιολογικό αφού ήταν το «εγχειρίδιον σταυρολέξων του ειδικού εις την νέα επιδημίαν κ. Κ. Γεννιώτη!». Ο Κ. Κουκίδης που εισήγαγε τα σταυρόλεξα στον Τύπο μέσω της «Εστίας» παρέδιδε στο κοινό οδηγίες για τη λύση και την σύνθεση των σταυρολέξων και πλήρεις πίνακες θεών, ηρώων, στρατηγών, συγγραφέων, εντόμων, φυτών, ζώων κ.λπ. Καταταγμένο το υλικό με αλφαβητική σειρά και αριθμό γραμμάτων μετετρέπετο σε εργαλείο σε όσους επεδίωκαν να γίνουν δεινοί λύτες. Όσο για τον Π. Νιρβάνα έγραφε στον πρόλογό του πως δεν καταλάβαινε απολύτως τίποτε από σταυρόλεξα!

Πολλές συνεργασίες αναπτύχθηκαν εκείνη την περίοδο έχοντας στο επίκεντρο σταυρόλεξα. Πιο διακεκριμένη η συνεργασία που δημοσίευαν στον Τύπο τα «Σινεάκ» Αθηνών και Παρισίων με διάφορα έπαθλα και διαγωνισμούς. Ήταν τέτοια η πλημμυρίδα που κατέκλυσε τον Τύπο και η φήμη που γνώρισαν τα πρώτα εκείνα σταυρόλεξα, ώστε και θεαματική υπερεπιθεώρηση ανέβηκε τον Μάιο εκείνης της χρονιάς, στο νέο μουσικό θέατρο «ΜΙΚΑΔΟ» (γωνία Πανεπιστημίου & Θεμιστοκλέους) με τον τίτλο «Το Σταυρόλεξο». Ήταν γραμμένη από τους Γ. Ασημακόπουλο και Δ. Ρηγόπουλο, με πρωταγωνιστές τον ηθοποιό του ελαφρού μουσικού θεάτρου και κωμικό Μίμη Κοκκίνη (1903-1956) και τον αυτοδίδακτο και πολυτάλαντο Κυριάκο Μαυρέα (1902-1958). Νούμερα με θέμα το «Σταυρόλεξον» περιείχαν και άλλες επιθεωρήσεις που ανέβηκαν το ίδιο έτος, όπως η «Μαριονέτα» των Γ. Ασημακόπουλου, Δ. Ρηγόπουλου και Γρ. Κωνσταντινίδου.