Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Από την εποχή της ανέγερσης του Ζαππείου Μεγάρου, ήταν έκδηλη η ανάγκη για εμπλουτισμό του κήπου και των ελεύθερων χώρων με γλυπτά μνημειακών διαστάσεων, όπως ανδριάντες, προτομές, διακοσμητικές μορφές και δευτερεύουσες μαρμάρινες συνθέσεις. Όπως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις, έτσι και σε ότι αφορά στον γλυπτικό διάκοσμο του Ζαππείου, μέγα είναι το πλήθος των ανακριβειών που αναπαράγονται και μεταφέρονται επί δεκαετίες και από δημοσίευμα σε δημοσίευμα.
Κυρίως για τους χρόνους δημιουργίας και τοποθέτησης διάφορων γλυπτών στην περιοχή, γεγονός το οποίο μάλλον οφείλεται στις δυσπρόσιτες πηγές. Πάντως, το σύνολο των έργων που αφορά στην νεότερη γλυπτική τέχνη και φιλοξενείται στους χώρους του Ζαππείου αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης, το οποίο διαφυλάχθηκε με επιμέλεια. Επίσης, επιτυχής υπήρξε η διαχρονική χωροθέτηση των γλυπτών, γεγονός που συνέβαλε αφενός στην ανάδειξή τους και αφετέρου στην αποφυγή βανδαλισμών.
Γλυπτοθήκη Ζαππείου
H νεοελληνική γλυπτική εμφανίστηκε, αρχικά, ως τέχνη διακοσμητική για τα λαμπρά δημόσια οικοδομήματα, ό,τι θα ονομάζαμε με τους όρους της αρχαίας τέχνης ως αρχιτεκτονικά γλυπτά. Η οικοδόμηση πολλών νέων Μεγάρων, η αναβίωση του παρελθόντος της κλασικής Αθήνας, η αφθονία μαρμάρων (Τηνιακών, Πεντελικών), η εισαγωγή μαθήματος Γλυπτικής στο Πολυτεχνείο, καθώς και το καθολικό αίτημα των πολιτών για δημιουργία γλυπτών ώθησαν στην διαμόρφωση και την έξαρση του Νεοκλασικισμού στη γλυπτική τέχνη.
Έτσι, και για τον νέο χώρο του Ζαππείου έφθαναν στην Επιτροπή Ολυμπίων και Κληροδοτημάτων πλήθος αιτημάτων, που αφορούσαν στην κατασκευή γλυπτών, όπως εκείνα των αγαλματοποιών Φιλιππότη και Βιτάλη (1875). Προϊόντος του χρόνου, ακολούθησαν κι άλλα, όπως του μαθητή τότε του Πολυτεχνείου Γ. Ξενάκη για άγαλμα του Ερμή, του Πανεπιστημίου, για να στηθεί ο ανδριάντας του Γλάδστωνος, του Ν. Κωτσάκη για μνημείο προς τιμή τριών φιλελλήνων στην μεγάλη του Ζαππείου δεντροστοιχία, του Στρατάρχου Μαιζόν, του Στρατηγού Φαβριέ και του Ναυάρχου Δεριγνύ.
Ο ανδριάντας του Ι. Βαρβάκη στο Ζάππειο.
Η τοποθέτηση
Οι ανδριάντες είναι τα γλυπτά, που έλκουν ευθύς εξ αρχής το βλέμμα του θεατή και εντυπωσιάζουν. Με τον όρο αυτόν δηλώνονται αγάλματα ενδόξων ανδρών (από εκεί και η ετυμολογία της λέξης), τα οποία ως προς την κατασκευή τους είναι ολόσωμα και ολόγλυφα. Το μάρμαρο, δηλαδή, από το οποίο προήλθαν, έχει σμιλευθεί από όλες τις πλευρές, ώστε να αποδοθεί πλήρως η μορφή του ανδρός. Στον ευρύτερο χώρο του Ζαππείου, έχουν κατασκευαστεί και τοποθετηθεί συνολικά πέντε τέτοια γλυπτά. Των ίδιων των ευεργετών, Ευαγγέλη και Κων. Ζάππα, του Ιω. Βαρβάκη, του Γ. Καραϊσκάκη και του Λόρδου Βύρωνα.
Σήμερα περιοριζόμαστε στην περίπτωση του ανδριάντα του Ιωάννη Βαρβάκη (1872), ο οποίος βρίσκεται στην δυτική πλευρά της παρόδου, που οδηγεί από την λεωφόρο Αμαλίας στον χώρο του Ζαππείου. Φιλοτεχνήθηκε από τον κλασικιστή γλύπτη και καθηγητή του Πολυτεχνείου Λεωνίδα Δρόση ύστερα από διαγωνισμό που είχε προκηρύξει η ελληνική Κυβέρνηση, αντί του ποσού των 85.000 δραχμών. Στην θέση όπου βρίσκεται σήμερα, μεταφέρθηκε το 1888, με την ευκαιρία της μετακομιδής των οστών του Βαρβάκη από τη Ζάκυνθο. Κατά την αρχική σύλληψη της ιδέας, δεν είχαν κατασκευαστεί οι τέσσερις γυναικείες γωνιακές μορφές, που προστέθηκαν κατά την φάση της μεταφοράς από τον μαθητή του Δρόση, Γ. Ξενάκη.
Τόρσης, Τέρσης, Δρόσης!
Όλως ενδιαφέροντα και σχεδόν άγνωστα είναι και τα βιογραφικά στοιχεία του γλύπτη Λεωνίδα Δρόση, ο οποίος εγεννήθη στην Τρίπολη το 1834. Παρά τα όσα έχουν γραφεί, ο πατέρας του δεν ήταν Έλληνας αλλά Βαυαρός, ο στρατιωτικός μουσικός von Dӧrsch και η μητέρα του ήταν γόνος της σπουδαίας οικογένειας Μέξη από τις Σπέτσες. Όπως αναφέρει ο Κ. Μπίρης ανατράφηκε καθ’ όλα ως Έλλην στην Αθήνα και ενεγράφη σε μικρή ηλικία στο Πολυτεχνείο υπό το επώνυμο Τόρσης ή Τέρσης για να λάβει αργότερα με δική του επιλογή το επώνυμο Δρόσης. Σπούδασε Γλυπτική την περίοδο 1848-1852, έχοντας διδάσκαλο τον Χριστιανό Ζίγκελ. Μετά το πέρας των σπουδών του εστάλη υπότροφος της ελληνικής Κυβερνήσεως στο Μόναχο, όπου τελειοποίησε τις γνώσεις του στην Γλυπτική και γνώρισε τον βαρώνο Σίμωνα Σίνα.
Δρόσης Λεωνίδας
Το 1868 εκλήθη από την Κυβέρνηση και διορίσθηκε καθηγητής Γλυπτικής στο Σχολείο των Τεχνών, στο οποίο με την διδασκαλία του προσέφερε μεγίστη υπηρεσία. Κατέλειπε πλείστα έργα τέχνης, εκ των οποίων τα πιο περίφημα είναι τα δύο αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνος στις δύο στήλες της Ακαδημίας Αθηνών. Ακόμη, η παράσταση της γεννήσεως της Αθηνάς στο τύμπανο του κεντρικού αετώματος της Ακαδημίας, τα αγάλματα του Πλάτωνος και του Σωκράτους, εκατέρωθεν της κλίμακος της Ακαδημίας και ο ανδριάς του Γεωργίου Σίνα εντός της Ακαδημίας. Επίσης ο ανδριάς του Βαρβάκη στο Ζάππειο, ο οποίος ανατέθηκε σε αυτόν ύστερα από διαγωνισμό, ο ανδριάς του Καποδίστρια στην Κέρκυρα, το άγαλμα της Πηνελόπης, η «Ελεημοσύνη» κ.ά. Εκτός από τα έργα αυτά, κατά την παραμονή του στο Μόναχο, δημιούργησε τον ανδριάντα του Όθωνος και αγάλματα του Αχιλλέως, του Μ. Αλεξάνδρου, του Διονύσου, της Σαπφούς κ.ά. Κατά το διάστημα της καθηγεσίας του στο Πολυτεχνείο διατηρούσε εργαστήριο και στην Νεάπολη. Απεβίωσε τον Δεκέμβριο 1882.
Περιγραφή
Σύμφωνα με όσα αναφέρει η Ζ. Αντωνοπούλου τυπολογικά, ο ανδριάντας του Ι. Βαρβάκη μιμείται διαδεδομένο τύπο της ευρωπαϊκής γλυπτικής του 19ου αιώνος σύμφωνα με τον οποίο, η κεντρική μορφή βρίσκεται στο μέσον επάνω σε ψηλό βαθμιδωτό βάθρο. Αποδίδεται όρθιος σε στάση μνημειακή και επιβλητική, με το αριστερό πόδι σε προβολή και το σώμα στραμμένο ελαφρά προς τα αριστερά. Το αριστερό χέρι είναι στην μέση, ενώ στο δεξί κρατά την διαθήκη, με την οποία δώρισε την περιουσία του στο ελληνικό κράτος. Το βλέμμα κοιτάζει μακριά. Στην επιβλητικότητα της μορφής συμβάλλει και ο μανδύας, που περιβάλλει το σώμα.
Λεπτομέρεια από τον ανδριάντα. Φωτογραφία: Νίκου Βατόπουλου
Οι γυναικείες μορφές στις γωνίες, που φιλοτέχνησε ο Γ. Ξενάκης, είναι σίγουρο ότι συμβολίζουν πτυχές της ζωής και του έργου του Βαρβάκη. Διχογνωμία όμως υπάρχει σε περαιτέρω ταυτίσεις. Πολλοί μελετητές δέχονται ότι συμβολίζουν την Ελευθερία, την Ναυτιλία, την Τέχνη και την Βιομηχανία. Άλλοι πάλι δέχονται τις δύο από αυτές, ως προσωποποιήσεις της Ιστορίας και της Τέχνης. Η Ελευθερία αναγνωρίζεται εύκολα από το σπαθί και τη λυμένη αλυσίδα κάτω από τα πόδια της. Τα σύνεργα γραφής, πάλι, ο πηλός και η στάση του σώματος των υπολοίπων μορφών, μας κάνει να θεωρούμε πιθανότερη την εκδοχή της δεύτερης ομάδας μελετητών.
Οι επιγραφές
Επιγραφή στην εμπρόσθια όψη του βάθρου δίδει την ταυτότητα του ανδρός: ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΔΡΕΟΥ/ ΒΑΡΒΑΚΗΣ/ ΕΓΕΝΝΗΘΗ ΕΝ ΤΗ ΝΗΣΩ ΨΑΡΩΝ/ ΤΩ ΑΨΝ/ ΕΤΕΛΕΥΤΗΣΕΝ ΕΝ ΖΑΚΥΝΘΩ/ ΤΩ ΑΩΚΕ. Στην δεξιά όψη του βάθρου έχει γραφεί αφιερωματική επιγραφή σε δωρική διάλεκτο: ΒΑΡΒΑΚΗΝ ΠΑΡΟΔΙΤΑ ΟΡΑΣ ΨΥΡΙΗΣ ΚΛΥΤΟΝ ΟΖΟΝ/ ΟΝ ΜΕΓΑ ΤΙΕΣΚΕΝ ΚΟΙΡΑΝΟΣ ΕΥΡΥΜΕΔΩΝ/ ΡΩΣΩΝ ΗΝ ΔΙΑ ΙΔΜΟΣΥΝΗΝ ΠΟΛΕΜΗΙΑ Τ’ ΕΡΓΑ/ ΠΟΛΛΑΚΙ ΔΥΣΜΕΝΕΑΣ ΤΡΕΨΑΤΟ ΜΑΡΝΑΜΕΝΟΣ/ ΠΟΛΛΑ ΔΕ ΠΑΤΡΗ ΕΗ ΜΑΛΑ ΚΑΛΑ ΚΑΙ ΕΣΘΛΑ ΤΕ/ ΤΩ Ρ’ ΑΓΑΘΗΝ ΜΝΗΣΤΙΝ ΚΑΛΛΙΠΕΝ ΟΙΣΙ ΦΙ/ ενώ τέλος στην δεξιά αναγράφεται ο αναθέτης και ο ανάδοχος γλύπτης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ/ ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ ΠΑΠΠΟΥΔΩΦ/ ΠΡΟΕΔΡΟΥ/ ΒΑΡΒΑΚΕΙΟΥ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΟΣ/ ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΔΡΟΣΗΣ ΕΠΟΙΕΙ.
