Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Kώστας Παρθένης (1878-1967). Aυτοπροσωπογραφία. Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης.
Επ’ ευκαιρία της Εκθέσεως «Κωνσταντίνος Παρθένης 1878-1967: Η ιδανική Ελλάδα της ζωγραφικής του», η οποία συνεχίζεται (Νοέμβριος 2022) επιλέγουμε ένα ελάχιστο αφιέρωμα. Εκτίθενται, εκτός των άλλων, περίφημοι πίνακες τους οποίους φιλοτέχνησε ο καλλιτέχνης για τη διακόσμηση του Δημαρχιακού Μεγάρου των Αθηνών αλλά ουδέποτε παρεδόθησαν. Εξ ου και αποκαλούνται «Πίνακες του Δήμου Αθηναίων». Πρόκειται για ιστορία που δεν έχει αποκαλυφθεί ακόμη στις λεπτομέρειές της και είναι υψίστου ενδιαφέροντος τόσο για τον καλλιτέχνη και το έργο του όσο και για την ελληνική πρωτεύουσα.
Σε συνέχεια των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στο Δημαρχιακό Μέγαρο Αθηνών, το δεύτερο μισό της δεκαετίας 1930, με τη διακόσμηση τους με τα γνωστά έργα των Γεωργίου Γουναρόπουλου και Φώτη Κόντογλου, ο Δήμος Αθηναίων ανέθεσε, το 1939 και στον Κ. Παρθένη να διακοσμήσει μία αίθουσα του πρώτου ορόφου. Πράγματι επήλθε συμφωνία με τον καλλιτέχνη ο οποίος πυρετωδώς εργάσθηκε για να δημιουργήσει τα δώδεκα έργα της συμφωνίας και με τον Δήμο Αθηναίων να του καταβάλει αξιοσέβαστο ποσόν ως προκαταβολή. Το 1941 ο Κ. Παρθένης δήλωσε ότι έχει περατώσει το έργο και ζητούσε να εισπράξει το υπόλοιπο ποσόν.
Ο Κ. Παρθένης σε νεαρή ηλικία.
Μεταπολεμικά
Ωστόσο δεν επήλθε συμφωνία και το θέμα παρέμεινε σε εκκρεμότητα δεδομένων των δυσχερών συνθηκών αλλά και την αδιαφορία της κατοχικής δημοτικής αρχής. Μετά τον πόλεμο ο ζωγράφος παρέδωσε στον Δήμο Αθηναίων έργα τα οποία αντιστοιχούσαν στο ποσό που είχε εισπράξει και όχι το σύνολο του έργου. Αποκαλύφθηκε όμως ότι ο καλλιτέχνης είχε εκτελέσει ολόκληρη την παραγγελία, οπότε ο Δήμος Αθηναίων κινήθηκε προς διεκδίκηση των έργων. Η συνέχεια υπήρξε μακρά και χωρίς ουσιαστικά αποτελέσματα. Όταν επανεκλέχθηκε Δήμαρχος Αθηναίων ο Κώστας Κοτζιάς, το 1951 έσπευσε να έλθει σε επαφή και συνεννόηση με τον ζωγράφο για να αποκτήσει ο Δήμος τα έργα. Φαίνεται δε πως ο Κ. Κοτζιάς τα κατάφερε και «έδωσε λύση στο ζήτημα (και) είναι άξιος συγχαρητηρίων» σύμφωνα με όσα έγραψε ο νομικός και κριτικός τέχνης Άγγελος Προκοπίου που συμμετείχε στις εξελίξεις, όπως θα δούμε παρακάτω.
Ωστόσο ο Κ. Κοτζιάς έφυγε από τη ζωή εν ενεργεία δήμαρχος και τον διαδέχθηκε ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος, ο οποίος συνέχισε την προσπάθεια του προκατόχου του. Τον Ιανουάριο 1952 καταβλήθηκε νέα προσπάθεια να περιέλθουν τα έργα στον Δήμο Αθηναίων και να τοποθετηθούν στον χώρο για τον οποίο φιλοτεχνήθηκαν. Ξεκίνησαν εκ νέου οι διαπραγματεύσεις και ο καλλιτέχνης ξεπερνώντας τις ιδιοτροπίες του δέχθηκε επίσκεψη στο σπίτι του από οκταμελή Επιτροπή, η οποία αφενός συζήτησε μαζί του τον τρόπο που θα έληγε η διένεξη και αφετέρου είδε και κατέγραψε τα έργα που είχαν φιλοτεχνηθεί. Την Επιτροπή αποτελούσαν ο Δήμαρχος Αθηναίων Κωνσταντίνος Νικολόπουλος και τέσσερις δημοτικοί σύμβουλοι που ήταν ο δικηγόρος Κωνσταντίνος Αντωνιάδης, ο επίσης δικηγόρος Σάββας Λοϊζίδης, ο γνωστός αρχιτέκτονας Εμμανουήλ Λαζαρίδης και ο βιομήχανος Βασίλειος Λαμπρινάκος.
Επίσης τους συνόδευαν ο καλλιτεχνικός σύμβουλος του Δήμου που ήταν ο διακεκριμένος ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς, ο συγγραφέας και τεχνοκρίτης Σπύρος Παναγιωτόπουλος και ο προαναφερθείς Άγγελος Προκοπίου. Ο τελευταίος φρόντισε να μας παραδώσει αναλυτική περιγραφή των έργων που είχε δημιουργήσει ο Κ. Παρθένης για τον Δήμο Αθηναίων, δημοσιεύοντας ταυτοχρόνως και μία λίαν ενδιαφέρουσα κριτική. Εξάλλου, όπως ο ίδιος παρέδωσε, εκείνος μεσολάβησε και συντέλεσε ώστε να αρθούν οι νομικές διαφορές μεταξύ του Δήμου Αθηναίων και του καλλιτέχνη και να διευκολυνθεί η εκπλήρωση του σκοπού της σύμβασης που είχαν συνάψει, δηλαδή τα έργα να βρουν τον δημόσιο προορισμό τους.
«Παναγία». Έργο Κ. Παρθένη. Από τις συλλογές της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων.
Τα έργα
Ο Κ. Παρθένης είχε φιλοτεχνήσει έναν εικονογραφικό κύκλο αποτελούμενο από δώδεκα έργα. Αρχής γενομένης με ένα τρίπτυχο πανώ υπό τον τίτλο «Πίστις» μήκους 5 μέτρων και ύψους 1,25 με τρεις σκηνές του Θείου Δράματος: Την Παναγία θηλάζουσα το Θείο Βρέφος εν μέσω δύο Αγγέλων, τη Σταύρωση με την Παναγία και τον Άγιο Ιωάννη και την Ανάσταση του Χριστού με τον Ιησού και τέσσερις λογχοφόρους. Ακολούθησαν επτά συμβολικές παραστάσεις: Η «Πειθαρχία» παριστάνουσα άγγελο μέσα σε θύελλα να φυλά στήλη δωρικού ρυθμού.
Επίσης, ο «Συλλογισμός» με μία γυναίκα προσευχόμενη στην ύπαιθρο, η «Ομόνοια» που παρουσιάζει λαό αδελφωμένο υπό την προστασία αγγέλου με φτερά, η «Ομορφιά», ένα άτομο επί θρόνου που κρατά λουλούδια στα χέρια, η «Αρμονία» μία γυναίκα με όργανο και φόντο τον έναστρο ουρανό, η «Αφθονία» και η «Εργασία» με έναν εργάτη εργαζόμενο. Επίσης δύο κυκλικά πανώ με την Θεά Αθηνά σε κυκλικό σχήμα και τον Άγιο Διονύσιο Αρεοπαγίτη, επίσης σε κυκλικό σχήμα. Ο εικονογραφικός κύκλος έκλεισε με δύο διακοσμητικά πανώ με τον «Διπλούν Πέλεκυν».[1]
Εργασία
Τα έργα αυτά φιλοτεχνήθηκαν για να διακοσμήσουν τους τοίχους μιας μεσημβρινής αίθουσας του Δημαρχιακού Μεγάρου της οποίας ο φωτισμός, η εσωτερική διαμόρφωση, τα έπιπλα και οι τάπητες θα διαμορφώνονταν με τέτοιο τρόπο από τον ζωγράφο ώστε να υποδεχθούν τα έργα. Ο Αγγ. Προκοπίου υπήρξε αποκαλυπτικός και για τον τρόπο με τον οποίο εργάσθηκε ο ζωγράφος για να ολοκληρώσει τον εν λόγω εικονογραφικό κύκλο. Έγραψε πως ακολούθησε τρία στάδια.
Πρώτα σχεδίασε σε χαρτί αντοχής με ανεξίτηλο μολύβι και σινική μελάνι τις 28 μορφές του διακοσμητικού του έργο και τις παρέδωσε στον Δήμο Αθηναίων. Σε δεύτερο στάδιο μετέφερε την έμπνευσή του σε λινό ύφασμα και τη διαμόρφωσε σε οριστικά σχέδια. Στο τρίτο στάδιο χρωμάτισε τα σχέδιά του και ολοκλήρωσε την εργαστηριακή μελέτη. Απέμενε λοιπόν το τελευταία στάδιο που ήταν η τοποθέτηση των πινάκων στους τοίχους της αίθουσας και οι τελευταίες συμπληρώσεις επί τόπου ώστε να συνδεθεί η ζωγραφική με την ατμόσφαιρα και τον χαρακτήρα του χώρου.
«Συλλογισμός». Έργο Κ. Παρθένη. Από τις συλλογές της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων.
Αισθαντικότητα
Πάντα σύμφωνα με την περιγραφή του Αγγ. Προκοπίου το έργο αυτό παρουσιάζει όλα τα γνώριμα στοιχεία της τεχνοτροπίας του Παρθένη. Είναι σχεδιασμένο με λεπτές και μεστές αισθητικής ουσίας κοντυλιές του Παρθένη, στην πίσω πλευρά του μουσαμά. Χρωματισμένο εδώ και εκεί με κηλίδες συμπληρωματικών συνήθως χρωμάτων δημιουργούν στον θεατή την εντύπωση ενός οραματισμού αχνών και αποπνευματοποιημένων μορφών και όχι από μία ρεαλιστική απεικόνιση της υλικής πραγματικότητος.
«Ο Παρθένης προετοιμασμένος από τη μυστική ιδιοσυγκρασία του και την κλασική του παιδεία άγγιξε με το δάχτυλό του την πληγή των καρφιών» καταλήγει ο Αγγ. Προκοπίου, ο οποίος έκανε λόγο για αισθαντικότητα που ξεπέρασε τα όρια της συνήθους ευαισθησίας πλησίασε την ουσία του θείου και ανθρώπινου πόνου για να τον εκφράσει με ένα εικαστικό σύμβολο που κερδίζει τη βασιλεία της Τέχνης επί της Γης!
Δυσάρεστες εξελίξεις
Ωστόσο φαίνεται πως οι διαπραγματεύσεις με τον καλλιτέχνη περιήλθαν σε αδιέξοδο. Ένα αδιέξοδο που είχε προσπαθήσει να αντιμετωπίσει νωρίτερα και ο Κ. Κοτζιάς, ο οποίος είχε αναγκασθεί να ζητήσει ακόμη και συντηρητική κατάσχεση των έργων. Εφόσον όμως ο ζωγράφος συζητούσε ματαιώθηκε κάθε δικαστική ενέργεια για να επιτευχθεί εξωδικαστικός συμβιβασμός. Παρά τις προσπάθειες που προαναφέρθηκαν τέτοιος συμβιβασμός δεν επιτεύχθηκε, ο Δήμος Αθηναίων ακολούθησε εκ νέου την δικαστική οδό και εκδόθηκε εντέλει απόφαση για συντηρητική κατάσχεση το θέρος 1954.[2]
Ο Κ. Παρθένης σε μεγάλη ηλικία.
Πάντως, ο Κ. Παρθένης ήταν αποφασισμένος να μην ενδώσει στις δικαστικές αποφάσεις και στις αποφάσεις του δημοτικού συμβουλίου. Εξεδίωξε τους δικαστικούς κλητήρες όταν πήγαν να τις εφαρμόσουν και έφθασε ακόμη και σε καταδίκη για περιύβριση αρχής διότι δεν επέτρεψε στον δικαστικό κλητήρα να εισέλθει στο σπίτι του. Η συνέχεια υπήρξε μακρά. Ο Κ. Παρθένης έφυγε από την ζωή, ο Δήμος Αθηναίων συνέχισε να διεκδικεί τους πίνακες και τα παιδιά του ζωγράφου ενεπλάκησαν στις δικαστικές διενέξεις. Εντέλει το σύνολο των έργων ποτέ δεν αποκαταστάθηκε στον χώρο για τον οποίο παράχθηκε και το μεγαλύτερο μέρος ευτυχώς δωρίσθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη, όπου και διασώθηκε.
