Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Οδός Πανεπιστημίου.
Από τότε που σχεδιάσθηκαν και διανοίχθηκαν οι δύο αυτοί μεγάλοι δρόμοι της ελληνικής πρωτεύουσας, η λεωφόρος Πανεπιστημίου και η οδός Σταδίου, φαντάζουν σα να βρίσκονται σε αέναη αντιπαράθεση. Παρά το γεγονός ότι είχαν πάντα διαφορετικό χαρακτήρα και φυσιογνωμία, οι δύο δρόμοι βρέθηκαν αντιμέτωποι σε μείζονα ή ελάσσονα ζητήματα κεντρικών επιλογών.
Εξάλλου, από γεννησιμιού τους είχαν ζήτημα, αφού ανήκαν στο ελληνικό δημόσιο και όχι στον δήμο Αθηναίων. Έτσι βρήκε την ευκαιρία και έναν πρόσθετο λόγο για να διχαστεί η ελληνική κοινωνία και να εμφανιστούν οι «φιλοσταδιακοί» και οι «φιλοπανεπιστημιακοί»!
Η υπεραξία που τους προσέδωσε το μέγεθος, η οικονομική και κοινωνική εμβέλεια που απόκτησαν από τις χρήσεις που αναπτύχθηκαν και η επιβλητική παρουσία τους είναι εντέλει στοιχεία που συνοδεύουν τις δύο αυτές κεντρικές αρτηρίες κυκλοφορίας των Αθηνών.
Μία από τις πρώτες μεγάλες αντιπαραθέσεις τους εκφράστηκε με αφορμή την εχθρότητα των αμαξηλατών απέναντι στο νέο μέσο που ήταν ο ιπποσιδηρόδρομος! Αυτά συνέβαιναν το 1883, όταν η οδός Σταδίου ήταν πολυσύχναστη και κοσμική και η οδός Πανεπιστημίου «σχεδόν έρημος Σαχάρα», όπως την κατέγραφε ο Ιωάννης Καμπούρογλου. Αφορμή για τη διαμάχη που ξέσπασε η διέλευση του ιπποσιδηρόδρομου από την οδό Σταδίου[1].
Οχήματα του ιπποσιδηροδρόμου μπροστά από τη συμβολή της οδού Σταδίου με την οδό Αρσάκη.
Ιπποσιδηρόδρομος
Ο ιπποσιδηρόδρομος, ένα βαγόνι που το έσερναν συνήθως τρία άλογα, καθιερώθηκε με ειδικό νόμο το 1880. Ιδιαίτερα φιλόδοξη προσπάθεια προέβλεπε τη δημιουργία ενός δικτύου εννέα γραμμών στην Αθήνα και τον Πειραιά. Το δικαίωμα παραχωρήθηκε στη Βελγική Societe des Laminoirs, η οποία δημιούργησε σταθμό στην Ομόνοια κάνοντας στην αρχή το πλέον αποδοτικό οικονομικά δρομολόγιο μέχρι το Σύνταγμα. Έτσι όμως έχαναν έσοδα οι παραδοσιακοί αμαξηλάτες, οι οποίοι ξεκίνησαν θυελλώδεις διαμαρτυρίες βρίσκοντας ως σύμμαχό τους τον Δήμο Αθηναίων και μάλιστα σε προεκλογική περίοδο. Κύριο επιχείρημά τους ήταν ότι η κατάσταση των οδών από τις οποίες διερχόταν ο ιπποσιδηρόδρομος είχε γίνει απαράδεκτη λόγω της μη τήρησης των προβλέψεων της συμβάσεως από την εταιρεία.
Αλλά εκτός από την οδό Σταδίου ακολούθησε η τοποθέτηση (1882) σιδηρών ράβδων επί της οδού Ερμού από το Μοναστηράκι μέχρι τον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Θησείου και στη «Φαληρική οδό». Ποιος είδε τον Θεό και δεν τον φοβήθηκε. Υπομνήματα, διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις, παραστάσεις και αποφάσεις του δημοτικού συμβουλίου για τη μετατόπιση των γραμμών από την οδό Σταδίου στην οδό Πανεπιστημίου της οποίας το πλάτος ήταν μεγαλύτερο και επέτρεπε τη διεξαγωγή πιο άνετης κυκλοφορίας. Εξάλλου, όπως ανέφεραν η οδός Σταδίου αποτελούσε ήδη μία από τις κυριότερες και μεγαλύτερες αρτηρίες της πόλης. Εκεί γινόταν ο κοινός περίπατος και παρουσιαζόταν η μεγαλύτερη κίνηση αμαξών. Επίσης λόγω της στενότητάς της – αφού περιοριζόταν από τις γραμμές του ιπποσιδηροδρόμου- δυσχεραινόταν η ελεύθερη διακίνηση των πολιτών και παρεμποδιζόταν και η διακίνηση των αμαξών[2].
Οδός Σταδίου. Τέλη πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα.
Η «έρημη» οδός
Από την άλλη πλευρά η εταιρεία των ιπποσιδηροδρόμων απαντούσε πως ήταν ανήκουστο ο δήμος Αθηναίων να υιοθετεί τις θέσεις των αμαξηλατών, οι οποίες ήταν αντίθετες με το δημόσιο συμφέρον. Υπερασπιζόμενη το έργο και το ταμείο της, ισχυριζόταν πως σε μεγάλο αριθμό μεγαλουπόλεων οι γραμμές των τροχιοδρόμων με ίππους ή ακόμη και ατμομηχανές ήταν στρωμένες σε δρόμους ασύγκριτα στενότερους, μόλις πέντε μέτρα πλάτους. Αντίθετα στην οδό Σταδίου, η οποία είχε πλάτος είκοσι μέτρα, κάτι λιγότερο από εννέα μέτρα είχαν διατεθεί για την κυκλοφορία των αμαξών.
Ο εκπρόσωπος της εταιρείας B. Wauthy επισήμαινε πως ο Αθηναίος «ευτυχίαν θεωρεί εν θέρει κατά τα κυνικά εκείνα καύματα να δύναται αντ’ ολίγων κερμάτων της δραχμής, ολίγιστων, να διασχίζη την πόλιν απ’ άκρου εις άκρον και να βαίνη εις τας εργασίας του ή τας διασκεδάσεις ανέτως τόσον»! Συμπλήρωνε μάλιστα με νόημα πως έπρεπε να πολλαπλασιαστούν οι γραμμές σε πολυσύχναστους δρόμους και όχι σε «έρημες οδούς», όπως ήταν η οδός Πανεπιστημίου, «διότι ουδεμίαν ωφέλειαν θα προσεπορίζετο το κοινόν, η δε κατασκευή των τοιούτων γραμμών θα ήτο άνευ αξίας και χρησιμότητος»[3]!
Ο ιπποσιδηρόδρομος στην οδό Σταδίου… εξοβελίζει τον αμαξά. Σκίτσο Θέμου Άννινου (1883).
Ατυχήματα
Όπως ήταν φυσικό στην αντιπαράθεση άρχισαν σταδιακά να εισέρχονται όλοι και προπαντός ο Τύπος. Οι μισές εφημερίδες έκαναν καταγγελίες για την εταιρεία αναφέροντας καταχρηστικές εργολαβίες και ρουσφετολογικές προσλήψεις ανειδίκευτων και ακατάλληλων εργατών. Οι υπόλοιπες έβρισκαν ευκαιρία να επιτεθούν στους αμαξηλάτες, τους οποίους καλούσαν «να απομάθωσι τας παλαιάς έξεις τού να θέλουν ο εις να προσπερνά τον άλλον, εξ ου γίνεται η βιαία σύγκρουσις εις τας σιδηράς ράβδους» που είχαν τοποθετηθεί για τον ιπποσιδηρόδρομο[4]!
Εάν πήγαιναν ο ένας μετά τον άλλον, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις των εφημερίδων, δεξιά οι κατερχόμενοι και αριστερά οι ανερχόμενοι και εάν πρόσεχαν όταν κάθετα περνούσαν πάνω από τις γραμμές, τότε θα απέφευγαν τα δυσάρεστα. Δεν έλειψαν και οι σχετικές στατιστικές περί ατυχημάτων. Πόσους πεζούς παρέσυραν οι άμαξες και πόσους ο ιπποσιδηρόδρομος. Τα αποτελέσματα απέβαιναν πάντα εις βάρος των πρώτων. Τα περισσότερα ατυχήματα οφείλονταν στην απροσεξία των ηνιόχων που βιάζονταν να εξυπηρετήσουν τους πελάτες τους και έτσι παρέσυραν όποιον και ότι έβρισκαν μπροστά τους!
Οδός Πανεπιστημίου, 1900 – 1910. Έργο Παύλου Μαθιόπουλου. Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης.
Οι πεζοδρομήσεις
Τι απέγινε; Συνεχίσθηκε με πρωτοφανή οξύτητα η αντιπαράθεση. Με εκείνους που υποστήριζαν τη μεταφορά του ιπποσιδηρόδρομου να βλέπουν καθημερινά ατυχήματα και την εταιρεία να διαψεύδει τέτοιες ειδήσεις. Μέχρι που διεξήχθησαν οι δημοτικές εκλογές και τα πράγματα ησύχασαν αφού εν τω μεταξύ είχε κυκλοφορήσει και ο περίφημος κωλοσούρτης, δηλαδή η «ατμήλατη άμαξα».
Η γραμμή παρέμεινε βεβαίως στην οδό Σταδίου «ήτις είναι διά τας Αθήνας ότι διά τους Παρισίους η λεωφόρος των Ιταλών και συγχρόνως τα Ηλύσια πεδία, δια τούτο δε και αι τιμαί των οικοπέδων εν τη οδώ ταύτη είναι μυθώδεις», όπως έγραφε η «Εστία» το 1877[5]. Εξάλλου, σύντομα και η Πανεπιστημίου εγκατέλειψε την εικόνα της ήρεμης και ευγενικής λεωφόρου που ήταν στολισμένη με μέγαρα και περισσότερες μάντρες.
Οδός Πανεπιστημίου (1890).
Ωστόσο ο συναγωνισμός και οι αντιπαραθέσεις των δύο κεντρικών δρόμων συνεχίστηκαν επί ενάμιση αιώνα φτάνοντας μέχρι τις ημέρες μας. Η πλέον πρόσφατη ήταν με αφορμή τις προτάσεις περί πεζοδρομήσεως ενός εκ των δύο. Ως γνωστόν, σχέδια, καταβλήθηκαν μεγάλες αμοιβές, έγιναν ατέλειωτες και διθυραμβικές παρουσιάσεις για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου. Αντιστοίχως προτάσεις κατατέθηκαν και σχέδια καταρτίσθηκαν και για την πεζοδρόμηση της οδού Σταδίου. Εντέλει η οδός Πανεπιστημίου έχει την τιμή να πεζοδρομείται εν μέρει και να αποτελεί το αντικείμενο συζητήσεων.
