Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Γεώργιος Καραϊσκάκης. Ελαιογραφία Γεωργίου Μαργαρίτη, 1844. Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης.
Η λέξη σπληνάντερο, στα νεότερα χρόνια, έχει συνδεθεί με το έδεσμα των λαϊκών τάξεων που παρασκευάζεται από έντερο γεμισμένο με κομμάτια σπλήνας, συκωτιού και καρυκεύματα και ψήνεται στη σούβλα. Αλλά η ιστορία της λέξης σπληνάντερο παραμένει άγνωστη έως σήμερα, παρά το γεγονός ότι η δημιουργία της συνδέεται με έναν από τους σημαντικότερους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης και είναι ιδιαίτερα διασκεδαστική. Συγκεκριμένα τη λέξη σπληνάντερα, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, εισήγαγε στη νεοελληνική ο αθυρόστομος Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο οποίος τη χρησιμοποιούσε για να χαρακτηρίσει τους άνανδρους!
Αρχικώς φαίνεται πως ο Καραϊσκάκης χρησιμοποιούσε τη λέξη «έντερο» για τους χωρικούς εκείνους που φορούσαν στο κεφάλι τους την αποκαλούμενη από τους Τούρκους σερβέτα. Τι ήταν όμως οι σερβέτες που συναντάμε σε πολλά είδη παραδοσιακών κεφαλόδεσμων; Τις περιγράφουν ως ένα μαύρο, λευκό ή σκουρογάλαζο βαμβακερό ή μάλλινο ζωνάρι, μήκους περίπου δύο μέτρων, το οποίο τύλιγαν ολόγυρα στο κεφάλι και άφηναν να κρέμεται στην πλάτη η μία κροσσωτή άκρη.
Συναντιέται συχνά και ως συμπλήρωμα στους κετσέδες ή κιατσάδες, τα καλύμματα της κεφαλής που ήταν φτιαγμένα από κετσέ, δηλαδή πεπιεσμένο μαλλί, μαύρο ή λευκό. Είχαν σχήμα θολωτό και έφεραν στο γύρο μαύρη σερβέτα. Γενικότερα οι σερβέτες φαίνεται πως συμπλήρωναν τις περισσότερες φορές τα καλύμματα της κεφαλής. Ακόμη την τύλιγαν γύρω από τα φέσια, ενώ οι αρχιερείς την τύλιγαν κάποτε γύρω από το καλυμμαύχι.
Επίσης αναφέρεται ότι σε πολλές περιπτώσεις οι σερβέτες αντικαταστάθηκαν από το καλπάκι.
Επειδή λοιπόν ήταν επιμήκεις και σχοινοτενείς οι σερβέτες, ο Καραϊσκάκης τις αποκαλούσε «έντερα». Ενώνοντας δε και τη λέξη σπλήνα, έπλασε το επίθετο που αντιπροσώπευε την ανανδρία, δηλαδή το σπληνάντερο για όσους είχαν μεν έντερα και σπλήνα αλλά δεν είχαν καρδιά! Οπότε ο βωμολόχος ήρωας αγωνιστής αποκαλούσε πάντα τους άνανδρους σπληνάντερα.
Ανάλογες προσφωνήσεις, συνήθως δηκτικές, χρησιμοποιούσε πολλές ο γιος της καλογριάς. Ο οποίος τους Βαλτινούς τους αποκαλούσε Ζαρκαδοπαφίλια, τους Σουλιώτες τους έλεγε Γκαχάδες και πολλά τέτοια προσωνύμια διάνθιζαν τον τραχύ λόγο του. Κατόπιν τούτων στα χρόνια του Όθωνα θεωρείτο ύβρις να αποκαλέσει κάποιος τον άλλον σπληνάντερο.
Το οικονομικό σκάνδαλο και η πολιτική κόντρα
Το 1847 κόντεψε να ξεσπάσει και οξύ πολιτικό επεισόδιο εξ αφορμής της χρήσης της λέξης. Ήταν η εποχή που είχαν ξεσπάσει τα περίφημα Μουσουρικά. Επρόκειτο για διπλωματικά επεισόδια μεταξύ του βασιλείου της Ελλάδος και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με αφορμή την άρνηση του πρέσβη της τελευταίας (Κωνσταντίνου Μουσούρου) να εκδώσει διαβατήριο στον Τσάμη Καρατάσο, υπασπιστή του Όθωνα. Ταυτοχρόνως, η Βουλή και η κοινωνία συγκλονίζονταν από ένα οικονομικό σκάνδαλο που είχε ως πρωταγωνιστή τον αγωνιστή της Επανάστασης και υπουργό Οικονομικών Νικόλαο Πονηρόπουλο. Στην ένταση λοιπόν που επικρατούσε ο Ιωάννης Φιλήμων, μέσω της εφημερίδος του, εξαπέλυε σφοδρές επιθέσεις στον πρωθυπουργό Ιωάννη Κωλέττη. Λαοπλάνο ανέβαζε ο Φιλήμων τον Κωλέττη και ελεεινολόγο τον κατέβαζε.
Ο παμπόνηρος όμως Κωλέττης, παρά το γεγονός πως βρισκόταν στα στερνά του βίου του, παρέμενε πανούργος. Προκειμένου να στρέψει τους πανίσχυρους Πελοποννήσιους εναντίον του Φιλήμονος τους είπε ότι ο εκδότης τους αποκαλούσε σπληνάντερα! Όπως ήταν φυσικό είχε κατορθώσει πλέον να ανάψει τη… φωτιά που επιθυμούσε ώστε να στραφεί προς άλλη κατεύθυνση η κοινή γνώμη. Οι Πελοποννήσιοι ξεσηκώθηκαν εναντίον του Φιλήμονος, οι συζητήσεις διαδέχονταν η μία την άλλη και έτσι διασώθηκαν και τα πολύτιμα στοιχεία για την προέλευση της λέξης σπληνάντερο. Όσο για τον Φιλήμονα αρκέσθηκε σε μια πολύτιμη παραίνεση: «Άνθρωποι, μη κυλίησθε, δίκην χοίρων εις τον βόρβορον της επιβούλου ενέδρας»! Εννοούσε βεβαίως την ενέδρα που είχε στήσει ο Κωλέττης για να τους παραπλανήσει.
