Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Στις 27 Φεβρουαρίου 1943, έφευγε από τη ζωή ο Κωστής Παλαμάς, μετά από σοβαρή ασθένεια και χωρίς να γνωρίζει πως λίγες ημέρες νωρίτερα είχε φύγει από τη ζωή και η αγαπημένη του σύζυγος Μαρία. Άφησε την τελευταία του πνοή στο σπίτι της οδού Περιάνδρου, λίγες δεκάδες μέτρα απόσταση από τις εγκαταστάσεις του «Συλλόγου των Αθηναίων», ο οποίος τότε στεγαζόταν στο γραφικό ακίνητο της οδού Κέκροπος 4. Τις δύσκολες εκείνες ημέρες και ώρες συγκλονιζόταν η ελληνική ψυχή από την απώλεια του αγαπημένου ποιητή.
Τα τραγούδια του είχαν γαλουχήσει τόσες ελληνικές γενιές και η είδηση του θανάτου του προκάλεσε έναν βαθύ κραδασμό πόνου και έκπληξης, όπως γράφηκε εύστοχα. Πόνο γιατί ο τόπος είχε αγκαλιάσει τον ποιητή όχι μόνον με θαυμασμό αλλά και με βαθύ καθολικό αίσθημα στοργής και αγάπης. Έκπληξη γιατί παρά την ηλικία του -έφυγε σε ηλικία 84 ετών- είχαν συνηθίσει να βλέπουν τον ποιητή σαν ένα αιώνιο και ακατάλυτο στοιχείο, αναπόσπαστο του εθνικού σώματος. Περισσότερο από μισόν αιώνα υπήρξε ο πιο πιστός, ακριβής και λαμπρός βάρδος των εθνικών πόθων.
Σύλλογος και Αθήνα
Η καλλιτεχνική φωτογραφία του Κ. Παλαμά με την αφιέρωση της κόρης του ποιητή. Από τις συλλογές του «Συλλόγου των Αθηναίων».
Η σχέση του ποιητή με τον «Σύλλογο των Αθηναίων» ήταν πολύχρονη και θερμή. Το έτος 1934, όταν ο Σύλλογος οργάνωσε θαυμάσιες γιορτές για την συμπλήρωση εκατονταετίας από την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα του Ελληνισμού και Καθέδρα του Ελληνικού Βασιλείου, ο Κωστής Παλαμάς επιθυμούσε να δώσει και το δικό του παρόν στον εορτασμό.
Την 1η Δεκεμβρίου 1934 λοιπόν εμπνεύσθηκε και έγραψε στίχους τους οποίους έστειλε στον «Σύλλογο των Αθηναίων». Πρόεδρος ήταν ο παλαιός δήμαρχος Αθηναίων Λάμπρος Καλλιφρονάς και γενικός γραμματεύς ο μετέπειτα πρόεδρός του Δημήτριος Σκουζές. Με τους στίχους του έδωσε άλλη εικόνα της ομορφιάς των Αθηνών:
«Αθήνα της ιδέας πηγή, Βασίλισσα του ωραίου,
τη διαλαλούν οι νέοι καιροί, τη δόξα σου, του αρχαίου,
ιοστέφανη, η μοσχοβολιά σε λέει και σε μυρώνει
Στη νύχτα κελαϊδεί για σε του Κολωνού τ’ αηδόνι» [1].
Η Αθήνα έχει μια ξεχωριστή θέση στην ψυχή και τη σκέψη του Κωστή Παλαμά. Αναβλύζει διάχυτη η λατρεία του για την πόλη της Αθηνάς στο πολύμορφο και ολοκληρωμένο πνευματικό του έργο, ανάμεσα στη φιλοσοφημένη και ιστορημένη ποιητική του εκδήλωση. Λατρεύει την Αθήνα και την σέβεται, την υμνεί και την πιστεύει.
Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πως και η «αγαπημένη» του Αθήνα, αυτή η «ζαφειρόπετρα, η λιοπερίχυτη», δεν λησμόνησε ποτέ τον υμνητή της. Τον άντικρύζει πάντοτε σαν ένα ζωντανό, καλικέλαδο αηδόνι της, που η γλυκειά μα και θωπευτική του φωνή ήταν και έμεινε ανοιξιάτικη. Σαν την ξαναγεννημένη φύση των Αθηνών, που για τον Παλαμά ήταν πάντοτε ωραία, όλο φως, μόνον φως, παντού φως.
Το Ψήφισμα
To δημοσιευθέν στον Τύπο Ψήφισμα του «Συλλόγου των Αθηναίων». Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 2 Μαρτίου 1943.
Η Αθήνα λοιπόν θρήνησε την απώλεια του ποιητή. Ανάμεσα στα δημοσιεύματα του πλήρως ελεγχόμενου από τους κατακτητές και αρκετούς Έλληνες συνεργάτες τους καθημερινού Τύπου των Αθηνών, εντοπίζουμε και ένα «Ψήφισμα» του «Συλλόγου των Αθηναίων» για τον θάνατο του ποιητή[2]. Το εν λόγω Ψήφισμα, το οποίο δημοσιεύουμε και σε εικόνα αναφέρει τα εξής:
«ΨΗΦΙΣΜΑ
Το Διοικητικόν Συμβούλιον του Συλλόγου των Αθηναίων επί τω θλιβερώ αγγέλματι του θανάτου του Εθνικού Ποιητού και Επιτίμου αυτού Μέλους
ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ
αγαπήσαντος και υμνήσαντος τας Αθήνας όσον ολίγοι
Ψηφίζει:
-Να παρακολουθήση την κηδείαν του μεταστάντος.
-Να σταλώσι συλλυπητήρια γράμματα εις την οικογένειαν του μεταστάντος.
-Αντί στεφάνου να διανεμηθώσι δέκα χιλιάδες δραχμαί εις δύο οικογενείας πτωχών συμπολιτών.
Αθήναι τη 28 Φεβρουαρίου 1943
Ο Πρόεδρος: Λάμπρος Δ. Καλλιφρονάς. Ο Γενικός Γραμματεύς: Δημήτρης Γ. Σκουζές».
Πρόεδρος και Γραμματεύς
Οι ερευνητές γνωρίζουν αλλά και οι προσεκτικοί παρατηρητές διαπιστώνουν, πως ελάχιστοι ήταν οι φορείς που εξέδωσαν Ψηφίσματα, όπως η ΕΣΗΕΑ και ο «Παρνασσός» του οποίου ήταν μέλος ο Κ. Παλαμάς. Διότι ήταν τόση η απελπισία, η αγριάδα και οι στερήσεις εκείνης, της πιο σκληρής δοκιμασίας της Ελλάδος, ώστε όλοι ήταν άκρως επιφυλακτικοί και προπαντός απέφευγαν της δημόσιες δηλώσεις και εκδηλώσεις που μπορούσαν να προκαλέσουν την πάντα αδικαιολόγητη μήνι των βαρβάρων.
Ο Σύλλογος των Αθηναίων, ήδη μετρούσε περί τον μισό αιώνα ζωής. Ήταν καταξιωμένος στην ελληνική κοινωνία και προπαντός απαρτιζόταν από έγκριτες προσωπικότητες. Όπως π.χ. ο Πρόεδρός του, ο 91χρονος τότε Λάμπρος Καλλιφρονάς, ο οποίος όπως προαναφέρθηκε ήταν δήμαρχος Αθηναίων της περιόδου των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896. Εμβληματική φυσιογνωμία. Το ίδιο ίσχυε και για τον 53χρονο τότε γενικό γραμματέα του Συλλόγου, τον νομικό Δημήτριο Σκουζέ, γόνο ιστορικής οικογενείας και με άφθονες δάφνες πολεμιστού.
Διαλέξεις και ομιλίες
Ο Σύλλογος των Αθηναίων στα χρόνια της Κατοχής υπήρξε μια πραγματική κοιτίδα ζωής για τα μέλη του. Ένας από τους πρωτεργάτες λειτουργίας του στα δύσκολα εκείνα χρόνια, ο διπλωμάτης και λογοτέχνης Γεώργιος Ζαλοκώστας, έγραψε ότι οργανώνονταν τακτικές συγκεντρώσεις στις οποίες αθρόα έσπευδαν τα μέλη να «ζεσταθούν» με διαλέξεις, ομιλίες και εκδηλώσεις πατριωτικού περιεχομένου. Ατμόσφαιρα μοναδική στην στερημένη κάθε πνευματικής ζωής τότε πρωτεύουσα.
Οι Αθηναίοι αντλούσαν ελπίδα και θάρρος που κανένα άλλο αθηναϊκό σωματείο δεν ήταν σε θέση να τους προσφέρει. Γιατί στο απόμερο, ταπεινό εντευκτήριο του Συλλόγου, μακριά από τα αυτιά των εισβολέων και τον καταδοτών, οι ομιλητές με παρρησία κατηγορούσαν τις σκληρότητές τους και, με παραδείγματα από την τρισχιλιόχρονη ιστορία μας και την θρησκεία μας, τροφοδοτούσαν τις ψυχές των ακροατών με αισιόδοξα επιχειρήματα για το τέλος των δεινών. «Ήταν ένα πραγματικό λουτρό καρτερίας και ελπίδας οι αξέχαστες εκείνες συγκεντρώσεις» [3], όπως έγραψε χαρακτηριστικά ο Γ. Ζαλοκώστας.
Διαλέξεις και ομιλίες πραγματοποιούσαν προσωπικότητες όπως οι Λέων Μακκάς, Γεώργιος Πωπ, Δημήτριος Σισιλιάνος, Σπύρος Πάτσης, Κύρος Κύρου, Βασίλειος Λαμπίκης, Τίμος Μωραϊτίνης, Θεόδωρος Συναδινός, Δημήτριος Σκουζές, Επαμεινώνδας Στασινόπουλος, Ιωάννης Πολυγένης, Νικόλαος Λανίτης και άλλοι πολλοί. Αυτονόητη λοιπόν πράξη η έκδοση και δημοσίευση Ψηφίσματος για τον Κωστή Παλαμά που υπήρξε το αγαπημένο πνεύμα των Αθηνών, ταυτοχρόνως όμως και ο εκφραστής της ελπίδος για ελευθερία. Αποδείχθηκε δε ο ρόλος του αυτός με τη σχεδόν καθολική συμμετοχή του αθηναϊκού λαού στην κηδεία του.
Ναυσικά Παλαμά
«Η κόρη του Ποιητή!»
Περίπου έναν χρόνο μετά τον θάνατο του ποιητή, στα τέλη Μαΐου 1944 θα οργανωθεί τιμητική εκδήλωση για τον Κωστή Παλαμά, στο εντευκτήριο του Συλλόγου και στην οποία ομιλητής ήταν ο Λέων Μακκάς με θέμα «Η Φιλοσοφία του Παλαμά». Στην εκδήλωση παρευρέθηκε και η γνωστή την εποχή εκείνη πρωταγωνίστρια του θεάτρου Ελένη Παπαδάκη (1908-1944), η οποία διάνθισε την ομιλία του Λ. Μακκά απαγγέλοντας ποιήματα του Κωστή Παλαμά από την «Ασάλευτη Ζωή» και την «Πολιτεία και Μοναξιά».
Στην εκδήλωση είχε κληθεί και παρευρέθηκε η Ναυσικά Παλαμά (1890-1958), η θυγατέρα του ποιητή η οποία συνόδευε τον πατέρα της τις ελάχιστες φορές που επισκέφθηκε το Εντευκτήριο του Συλλόγου στην οδό Κέκροπος. Σε ανάμνηση της ημέρας και της εκδηλώσεως φρόντισε να δωρίσει μία καλλιτεχνική φωτογραφία του Κ. Παλαμά με αφιέρωση και ένα τετράστιχο.
Η φωτογραφία είχε ληφθεί περίπου το 1930 από τον καλλιτέχνη φωτογράφο Ευάγγελο Ευαγγελίδη («EVANS ATHEN») ο οποίος είχε ιδρύσει φωτογραφείο το 1917 (Ευαγγελιστρίας 9 και Αγίου Μάρκου 22). Η αφιέρωση αναφέρει:
«Τα μάτια του ποιητή
δεν δακρύζουν. Είναι
εκστατικά βλέπουν
θεία οράματα»!
Στο Σύλλογο των Αθηναίων
Μάϊος 1944 η κόρη του Ποιητή
