Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Οι αρχαίοι μύθοι συνιστούν τον κωδικοποιημένο τρόπο παράδοσης των προγενεστέρων γεγονότων. Στο προϊστορικό περιβάλλον οι συμβολισμοί τους στοιχειοθετούν τις ανθρώπινες πράξεις, συλλογικές ή ατομικές. Υπό το πρίσμα, δε, των ψυχαναλυτικών και ανθρωπολογικών μελετών από τα μέσα του 19oυ ως τις μέρες μας, οι μύθοι αναδεικνύονται ως ερμηνευτικά μοντέλα της ανθρώπινης συμπεριφοράς στο ανάλογο πολιτισμικό πλαίσιο.
Πατριαρχικό Δωδεκάθεο
Σχετικά με την Ολυμπία και τους Ολυμπιακούς Αγώνες παραδίδονται πλείστοι μύθοι ούτως ώστε να είναι εφικτή μια επιμέρους ανάπλαση του παρελθόντος. Η Ήλιδα συνδέεται εξ αρχής με την τέλεση αέθλων ή αγώνων. Οι πρώτοι μυθικοί βασιλείς της, ο Αέθλιος –σαφής παραπομπή στα άεθλα– και ο γιος του, ο Ενδυμίωνας, οργανώνουν και κερδίζουν στους αγώνες. Τους ακολουθεί μια σειρά από βασιλείς, ενώ η παράδοση φαίνεται να σταματά στον Όξυλο. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις του Παυσανία, στα χρόνια της δωρικής καθόδου (1100 περίπου π.Χ.), εισβάλλουν από την Αιτωλία στην Ηλεία αιτωλοδωρικά φύλα.
Αρχηγός τους ο Όξυλος, ο οποίος γίνεται κύριος της Ηλείας. Τα φύλα αυτά πιστεύουν πως επιστρέφουν σε πάτρια εδάφη, αφού μάλιστα ο Όξυλος ήταν απόγονος του Αιτωλού, γιου του Ενδυμίωνα και εγγονού του Αέθλιου. Με την αλλαγή αυτή νέα πολιτισμικά χαρακτηριστικά έρχονται να διαδεχθούν τα προϋπάρχοντα. Ενδυναμώνεται το πατριαρχικό δωδεκάθεο και η λατρεία του Δία αντικαθιστά αυτή των μητριαρχικών θεοτήτων, την ιστορικότητα των οποίων μπορεί να αναγνωρίσει κανείς στη διατήρηση του ιερού χώρου της Ρέας και τη θέση της ιέρειας της Δήμητρας Χαμύνης (= χθόνιας, γήινης) στον στίβο της Ολυμπίας.
Οι Άθλοι του Ηρακλή
Η δωρική μορφή του Ηρακλή έρχεται να εκθρονίσει τον Ηλείο βασιλιά Αυγέα, ενώ ο σχετικός άθλος της εκκαθάρισης της κόπρου είναι συνδηλωτικός της νέας κατάστασης. Γενικότερα, οι άθλοι του Ηρακλή ευεργετούν τους ανθρώπους και την κοινότητά τους συμβάλλοντας στο «μη θηριωδώς ζην». Ο Ηρακλής υποτάσσει άγρια θηρία και ανθρώπινα ένστικτα στο ιδανικό του μέτρου και στο νέο νόμο των Ολύμπιων θεών.
Ο ίδιος θα καταξιωθεί και θα γίνει δεκτός στον Όλυμπο, ενώ ο κατ’ εξοχήν ήρωας της μυκηναϊκής εποχής, ο Αχιλλέας, τοποθετείται στον Άδη ως βασιλιάς των σκιών. Η λατρεία του Άδη και της Περσεφόνης, κόρης της Δήμητρας Χαμύνης, και η νεκρομαντεία, που πρώτοι από όλους διέδωσαν οι Ηλείοι, δίνουν τη θέση τους στη λατρεία του ξόανου του Δία με ανάλογη πανελλήνια εμβέλεια.
Αγώνες στεφανίτες
Το νέο status quo νομιμοποιείται από τη θρησκευτική ηγεσία των Δελφών, με την Πυθία να χρησμοδοτεί τον Ίφιτο, τον απόγονο του Όξυλου, να αναβιώσει τους αγώνες, «τον Ολυμπιακόν αγώνα ανανεώσασθαι». Η Πυθία παραγγέλλει στον Ίφιτο οι αγώνες στην Ολυμπία να μην είναι «μήλειοι» ή «χρηματίτες», αλλά «στεφανίτες». Το βραβείο δηλαδή να μην είναι ζώα ή άλλα υλικά αγαθά, αλλά ο κότινος. Επίσης, παραδίδεται πως ο Ίφιτος μαζί με τον Δωριέα βασιλιά και νομοθέτη της Σπάρτης Λυκούργο, και, κατά μια άλλη παραλλαγή που απαντά σπανιότερα, μαζί με τον βασιλιά της Πίσας Κλεισθένη, συμφωνούν να κηρυχθεί η Ηλεία «ιερά του Διός» και καθιερώνουν την ιερή εκεχειρία κατά τη διάρκεια των αγώνων. Τη διευθέτηση των διαφορών με τη γειτονική στην Ήλιδα πόλη της Πίσας δηλώνει ο μύθος που απεικονίζεται στο ανατολικό αέτωμα του ναού του Δία στην Ολυμπία.
Πρόκειται για τον μύθο της σύγκρουσης του Πέλοπα με τον Οινόμαο, τον βασιλιά της Πίσας. Ο Πέλοπας, γιος του παγανικού Ταντάλου, καθαρός πια και αναγεννημένος από τους Ολύμπιους θεούς, φθάνει στην Ήλιδα, όπου και ερωτεύεται την Ιπποδάμεια, την κόρη του Οινόμαου. Προκειμένου να την παντρευτεί και να ανέβει στον θρόνο της Ηλείας, θα κερδίσει τον Οινόμαο σε αγώνα αρματοδρομίας. Η γυναίκα με τη συμβολική μορφή της Ιπποδάμειας και τη λατρευτική της Ήρας θα πάρει τη νέα της θέση παράλληλα στον άντρα – Πέλοπα και στη θεότητά του, τον Δία. Η Ιπποδάμεια θα ιδρύσει τους γυναικείους αγώνες προς τιμήν της Ήρας, τα λεγόμενα «Ηραία», τα οποία και θα διεξάγονται χωριστά από τους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Ελάσσονες μύθοι
Ένας ακόμη μύθος που συνδέεται με την καθιέρωση των Ολυμπιακών Αγώνων με όρους ειρήνης, άμιλλας και πανελλήνιας αποδοχής είναι αυτός που ιστορείται στο δυτικό αέτωμα του ναού του Δία στην Ολυμπία. Η πνευματική μορφή του Απόλλωνα επεμβαίνει και επιβάλλει την τάξη στη σύγκρουση των ενστικτωδών δυνάμεων που συμβολίζουν οι Λάπιθες και οι Ελάσσονες μύθοι αναφέρονται επίσης σε αυτήν τη διαδικασία αναγέννησης και τη συνδέουν με την Ολυμπία: στην Ολυμπία θα κρύψουν τον νεογέννητο Δία από τον τεκνοφάγο Κρόνο, εκεί ο Δίας θα νικήσει τον πατέρα του σε αγώνα πάλης, εκεί ο Ιδαίος Ηρακλής θα καλέσει τους αδελφούς του Κουρήτες – Δακτύλους να διαγωνισθούν σε αγώνα δρόμου για να τους στεφανώσει πρώτος αυτός με το κλαδί της αγριελιάς.
