«Αν επρόκειτο να εξετάση κανείς που υπήρξαν αι μεγαλύτεραι πηγαί εμπνεύσεως, ασφαλώς, μετά την ιδέαν του Θείου που καταπλημμυρεί το ανθρώπινον έργον, εις τον Χριστόν και την Παναγίαν θα εύρισκε τας δύο Μορφάς που έδωσαν τον παλμόν της δημιουργικής συλλήψεως, οπωσδήποτε και αν εξεδηλώθη.
Το δράμα του Σταυρού, η προηγηθείσα του Μαρτυρίου εβδομάς, η παιδική ηλικία του Κυρίου και η απεραντωσύνη της οδύνης της Μητέρας του όλα επέδρασαν επάνω εις την ψυχήν κάθε ανθρώπου και αι μεγαλύτεραι πνευματικαί εκδηλώσεις φέρουν την σφραγίδα των.
Η Μορφή όμως που συγκινεί ιδιαιτέρως την ανθρωπίνην ψυχήν, εις κάθε τόπον, είναι η της Παναγίας, ίσως διότι ο πόνος της είναι «νοητότερος» δια κάθε άνθρωπον. Δια τούτο ακριβώς υφάνθησαν γύρω της θρύλοι και παραδόσεις, που έχουν ως κεντρικόν μοτίβο τον Πόνον και την Καλωσύνην της Θεομήτορος. Ιδιαιτέρως όμως ο Ελληνικός λαός με την ζωηράν του φαντασίαν έπλεξεν ένα ολόκληρον κύκλον θρύλων, που δεν είνε δυνατόν να σβύση εύκολα, διότι ενεκλείσθη εις απτότερα δημιουργήματα.
Ταπειναί εικόνες εις ερημοκκλήσια, βυζαντιναί εικόνες εις τας οποίας ο χρόνος έρριψε την σκιάν του και τίποτε άλλο δεν διατηρούν ανέπαφον από το φέγγος δύο ματιών, που πραΰνει την ψυχικήν αναταραχήν των ανθρώπων, αμυδρά σχεδιάσματα εις τοίχους και άλλαι επιβλητικαί εικόνες, που νομίζει κανείς ότι αυτήν την στιγμήν παρεδόθησαν εις την λατρείαν, σκέπονται από τα νήματα των θρύλων και των παραδόσεων.
Κανείς λαός ίσως δεν έχει συνθέσει ένα τόσον ευρύν κύκλον, ως ο Ελληνικός, ο οποίος εις μίαν λέξιν, ως επί το πολύ, έκλεισεν ό,τι η ψυχή του επέβαλλεν, ό,τι ο ίδιος εφαντάζετο βλέπων την εικόνα, από την οποίαν η μορφή της Θεομήτορος καταχέει την Παραμυθίαν και ενισχύει την εγκαρτέρησιν.
Η Μητέρα του Κυρίου δεν είνε απλώς η Θεοτόκος και η Παναγία, είνε η Παναγία με ένα επίθετον που ποικίλλει αφαντάστως, αναλόγως του Ελληνικού τόπου, εις τον οποίον σώζεται η εικών και αναλόγως του θρύλου, ο οποίος την περιβάλλει.
Και έγινε μεν μία προσπάθεια κατά τα τελευταία έτη να συγκεντρωθούν τα ονόματα αυτά, ως επί το πολύ όμως μένουν άγνωστα και η ποίησις, η οποία τα περιβάλει, μετά την αλλοίωσιν που επήλθεν εις την όλην ζωήν του Ελληνικού Έθνους, λόγω της Μικρασιατικής καταστροφής, σβήνει ημέρα τη ημέρα.
Και όμως, πρέπει να διατηρηθούν με κάθε τρόπον, διότι αποτελούν μίαν άλλην πλευράν της Ελληνικής λαογραφίας, μίαν άλλην απόδειξιν της αιωνίου συνεχείας της Ελληνικής φυλής. Ένα θρύλον γύρω από μίαν εικόνα του Πόνου θα τον εύρωμεν παρεμφερή εις την Δωδεκάνησον, την Πελοπόννησον, την Κύπρον και αντιστρόφως. Και πάλιν, ένα τύπον βυζαντινής ονομασίας θα τον εύρωμεν εις τον λαόν αλλοιωμένον, αλλά τόσον όσον να διαδηλώνη την επίδρασιν του χρόνου και τίποτε άλλο.
Η Παναγία εις το Άγιον Όρος, που διατηρεί εις τον ασκητισμόν του ζωντανόν το Βυζάντιον, είναι η Κυρία του Ορους και όλη η έκτασις το περιβόλι της Παναγίας. Ο Βυζαντινός τύπος της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσης και της Βρεφοκρατούσης είνε ο επικρατέστερος, υπάρχει όμως και απειρία άλλων εικόνων, Βυζαντινών πάντοτε, που φέρουν χαρακτηριστικά ονόματα και αυτά διηγούνται την δόξαν της.
Υπάρχει η Παναγία η Πορταΐτισσα, η Ελαιοβρώτις, η Παιδεύσασα τον Εκκλησιάρχην, η του Ακαθίστου, η Επακούουσα, η Γοργοϋπήκοος (όπως λέγεται εις τον Άγιον Όρος), η Κτητόρισσα, η Αντιφωνήτρια, η μη καείσα κατά την πυρκαϊάν, η Αναφωνήτρια, η Οδηγήτρια, η Μυροβλήτισσα, το Άξιον Εστί, η εφέστιος αυτή Παναγία του Όρους και πληθύς άλλων Βυζαντινών εικόνων εις άλλους Ελληνικούς τόπους, όπως η Παντάνασσα, η Πανάχραντος, η Βεβαία Ελπίς, η Δακρυρροούσα, η Επί σοι χαίρει κλπ.
Αυτά όμως είνε τα ονόματα που έδωσεν εις την Παναγίαν το γεγονός και η λογία Βυζαντινή παράδοσις. Τα ονόματα που έδωσεν ο λαός, έχουν περισσοτέραν ποίησιν και αποδίδουν περισσότερον ψυχικάς καταστάσεις και την έμφυτον του Ελληνικού λαού διάθεσιν προς το καλόν.
Εις την Κύπρον είναι η Παναγία της Αγάπης, εις την Σαλαμίνα η Ηλιόκαλλος, εις τας Στροφάδας η Παντοχαρά, εις την Κρήτην η Νεροχιονίτισσα, αλλού η Ασπροφορούσα, η Αγγελόκτιστος, η των Αρωμάτων, η Γεροκομίτισσα, εις την Λέρον η Γουρλομάτα, από τον τρόπον προφανώς που είναι ζωγραφισμένη και εις την Σμύρνην, η Μυρτιδιώτισσα, η Λυπημένη, η Νερατζιώτισσα και η Ντουβαριώτισσα, διότι ευρέθη ζωγραφισμένη εις ένα τοίχον.
Και όλα αυτά τα ονόματα συνδέονται με άπειρα συγκινητικά αφηγήματα, των οποίων την αφετηρίαν χάνει κανείς εις τον κύκλον των αιώνων».
