Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Ο ναΐσκος του Αγίου Αθανασίου
Η μικρή εκκλησία του Αγίου Αθανασίου του Κουρκουρή, στη γειτονιά του Θησείου των Αθηνών, τιμάται στο όνομα του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου. Μικρή μονόκλιτη κεραμοσκεπής βασιλική, με αυθεντικές διαστάσεις μόλις 2,50 Χ 5μ., γνώρισε χρόνια μοναξιάς αλλά και χρόνια δόξας. Επί Τουρκοκρατίας, έρημη και καμαρωτή, ανεμοδερνόταν υπερήφανη στη θέση της, έξω από τα τείχη της πόλης.[1]. Από τα χρόνια του Καποδίστρια όμως, η προνομιακή θέση της προσέλκυσε τους φιλόδοξους εμπόρους γης.
Έτσι, η περιοχή γύρω της πέρασε σε ιδιοκτήτες που αγόραζαν εκτάσεις από τους αποχωρούντες Τούρκους. Από τον κωνοειδή βράχο του παρακολουθούσε, όλο τον προπερασμένο αιώνα, αρμοδίους και μη να σχεδιάζουν την ανέγερση στο ύψωμά του του Παλατιού, της Ακαδημίας Αθηνών, του Αρχαιολογικού Μουσείου αλλά και της Λαχαναγοράς στα τέλη του 19ου αιώνα. Έτσι ο ναΐσκος μεταβλήθηκε σε παρατηρητήριο σημαντικών ιστορικών στιγμών που βίωσε η ελληνική πρωτεύουσα.
Το σχέδιο για τα βασιλικά ανάκτορα στα υψώματα του Αγίου Αθανασίου (Leo von Klenze, 1835).
Η ονομασία
Για την ονομασία του έχουν γράψει πολλοί επιφανείς αλλά δεν κατέληξαν σε ασφαλή συμπεράσματα. Ούτε αν είναι Κουρκουρής, όπως το θέλει ο λαός μας τις τελευταίες δεκαετίες ή Κουρκούρης όπως τον έλεγαν οι παλαιότεροι, όταν αναφερόταν και ως Χαλκούρης. Γράφτηκαν πολλά και αντιφατικά για χάρη του. Το 1859, επίσημο δημοσίευμα, ανέφερε πως στη θέση του βρισκόταν το Ηρώο του Χαλκόδοντος χάρη του οποίου και εκ παραφθοράς, ονομαζόταν Χουλκούρι.
Άλλη εκδοχή (1854) αναφέρεται σε εκχυδαϊσμένη ονομασία λόγω της φυσικής του θέσης, δηλαδή «κουρκουριάζει» πάνω στο βράχο του! Την άποψη αυτή ενστερνίσθηκε και ο Δ. Καμπούρογλους, αφήνοντας ωστόσο περιθώριο να προήλθε και από τυχόν παρατσούκλι του αρχικού κτήτορός του. Εάν υπήρξε ο τελευταίος είχε και τα «αλώνια του Κουρκουρή». Πάντως, ο βράχος, σύμφωνα με τον Δ. Καμπούρογλου[1], ήταν τόπος αρχαίας λατρείας.
Ο Άγιος Αθανάσιος Κουρκουρής. Σχέδιο με μολύβι, Λ.Α. Βίνστρουπ.
Ιδιοκτήτες και σχέδια
Η περιζήτητη περιοχή γύρω από τον Άγιο Αθανάσιο, η ανέγερση του οποίου φαίνεται πως ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εξουσιαζόταν από Οθωμανούς, πλην ελαχίστων τεμαχίων που διέθεταν αθηναϊκές οικογένειες (Χαλκοκονδύλη, Ζαχαρίτσα, Δελετάρη). Επί Καποδίστρια και από τους αναχωρούντες Τούρκους αγόρασαν σημαντικά κομμάτια γης, προς εκμετάλλευση στην περιοχή, ο Πρόξενος της Ρωσίας στην Αθήνα Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος και ο πρόξενος της Αυστρίας Γκέοργκ Γρόπιους. Η επιλογή τους δικαιωνόταν, όταν μετά από αίτημα της Αντιβασιλείας και πρωτοβουλία του Λουδοβίκου Α’ (πατέρα του Όθωνα), ήλθε στην Αθήνα ο σύμβουλος του τελευταίου αρχιτέκτονα Λέον φον Κλέντσε.
Είχε εντολή να αναθεωρήσει το σχέδιο των Κλεάνθους και Σάουμπερτ και να επέμβει στα πολιτικά αλλά και στα πολιτιστικά πράγματα της χώρας. Μεταξύ άλλων συνέθεσε σχέδια για δημόσια κτίρια σε άμεση οπτική σύνδεση με την ιστορική αρχαιολογική περιοχή της πόλης. Τοποθέτησε, λοιπόν, τα ανάκτορα και τα υπουργεία στις βορειοδυτικές κλιτύες του λόφου των Νυμφών και στα υψώματα του Αγίου Αθανασίου. Εκτεταμένοι κήποι, επιφάνειας 24,5 εκταρίων, περιελάμβαναν ακόμη και το γειτονικό Θησείο, περιοχές καλυμμένες με θάμνους, χλόη και παρτέρια δημιουργούσαν ένα γραφικό και ρομαντικό περιβάλλον. Εν τέλει οι αρχιτεκτονικές προτάσεις του Κλέντσε δεν εφαρμόστηκαν. Για τους γνωστούς λόγους το Παλάτι ανεγέρθηκε εντέλει στη σημερινή του θέση (Βουλή των Ελλήνων)[2].
Η Ακαδημία
Ωστόσο το δημόσιο, θεωρώντας πως επρόκειτο για μία από τις ωραιότερες θέσεις της πόλης, αποφάσισε το 1836 να προβεί σε αγορές. Οι ιδιοκτήτες αποζημιώθηκαν γρήγορα και πλουσιοπάροχα. Οπότε η γη περιήλθε στο ελληνικό δημόσιο με σκοπό να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση δημόσιων κτιρίων. Πέρασαν σχεδόν δύο δεκαετίες, το εκκλησάκι ήκμαζε παρά τη μοναξιά του, μέχρι που ήρθε νέα πρόταση (1857) να ταράξει την ησυχία του. Αυτή τη φορά προκρινόταν η θέση του για την ανέγερση της Ακαδημίας Αθηνών! Γραφόταν πως ήταν η επιθυμία του βασιλιά Όθωνα, ο οποίος ήθελε να ικανοποιήσει τον σπουδαίο χορηγό Σίμωνα Σίνα.
Εξάλλου, ο τελευταίος θα ήταν και ο μέγας χορηγός του έργου. Η Ακαδημία θα ήταν 300 μέτρα απόσταση από το Θησείο και 500 από το Αστεροσκοπείο, το οποίο είχε ανεγείρει ο πατέρας του, επίσης μεγάλος ευεργέτης Γεώργιος Σίνας. Η γη ήταν βραχώδης και ασφαλής και το οικοδόμημα θα ανεγειρόταν σε περίοπτη θέση, ώστε να το βλέπουν όσοι ανέβαιναν από τον Πειραιά προς την Αθήνα ή όσοι αναχωρούσαν για την Πελοπόννησο και την υπόλοιπη Ελλάδα. Αλλά η πρόταση αποσύρθηκε και η Ακαδημία χωροθετήθηκε στη σημερινή της θέση δίπλα στο Πανεπιστήμιο[3].
Αρχαιολογικό Μουσείο
Ωστόσο, σύντομα νέα πρόταση θα ταράξει την ηρεμία του Αγίου Αθανασίου. Εκεί αποφασίσθηκε εντέλει το 1865, μετά από πολλές συζητήσεις, να ανεγερθεί το Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα σχέδια ετοιμάστηκαν από τον Λουδοβίκο Λάγγε και τροποποιήθηκαν από τον περίφημο Παναγή Κάλκο. Ακολούθησε η έκδοση του απαραίτητου βασιλικού διατάγματος, ενώ προγραμματίστηκε ακόμη και η ημερομηνία κατά την οποία ο βασιλιάς θα έθετε τον θεμέλιο λίθο.
Ωστόσο οι αντιδράσεις υπήρξαν σφοδρές, κυρίως διότι κρινόταν ακατάλληλη και απόκεντρη η περιοχή. Η θεμελίωση αναβλήθηκε, το πρόγραμμα ακυρώθηκε και το Μουσείο ανεγέρθηκε εντέλει στην οδό Πατησίων, επί οικοπέδου που δωρήθηκε από την Ελένη Τοσίτσα. Αλλά και πάλι δεν έληξαν οι περιπέτειες του Αγίου Αθανασίου, παρά το γεγονός πως από τα μέσα της δεκαετίας 1880, άρχισε η κατοίκηση της περιοχής[4].
Και η Λαχαναγορά!
Το 1897, σαράντα χρόνια μετά την πρόταση για την ανέγερση της Ακαδημίας, το Υπουργείο Οικονομικών μεταβίβασε στον Δήμο Αθηναίων έκταση 3,5 στρεμμάτων δίπλα στον Άγιο Αθανάσιο τον Κουρκουρή για να ανεγείρει τη νέα Λαχαναγορά της πόλης[5]! Βεβαίως τα πάντα γύρω από το εκκλησάκι είχαν αλλάξει από πολλών ετών. Την περιοχή διέσχιζε πλέον η σιδηροδρομική γραμμή, σε μικρή απόσταση είχε δημιουργηθεί ο Σταθμός του Θησείου και είχε ανεγερθεί το πρώτο τελωνείο, η κατοικία είχε αυξηθεί, ενώ αναδεικνυόταν και το νεκροταφείο του Κεραμεικού.
Πάντως, τα σχέδια για τη Λαχαναγορά, εκπονήθηκαν, τα κονδύλια διετέθησαν, αλλά οι κτηματίες λαχαναγορίτες διαφώνησαν! Θεωρούσαν ακατάλληλη τη θέση στον λόφο του Αγίου Αθανασίου και πέτυχαν η αγορά τους να χωροθετηθεί στη συμβολή της Ιεράς Οδού με την οδό Πειραιώς. Ο ναΐσκος, με άτεχνες παρεμβάσεις, μεγάλωσε και δεν άργησε να γίνει ενοριακός. Οι περιγραφές που διαθέτουμε για τον «Άγιο Αθανάσιο επί του γραφικωτάτου λόφου πέρα του Θησείου και υπεράνω της γραμμής του ηλεκτρικού» είναι μοναδικές[6]. Αργότερα πιο εκεί ανεγέρθηκε και ο νέος ναός του Αγίου Αθανασίου που ακμάζει στις ημέρες μας.
