Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Ελάχιστα γνωστό είναι το γεγονός ότι κάποτε δεν έφευγαν οι κάτοικοι των Αθηνών για τα χωριά τους αλλά οι κάτοικοι των χωριών έρχονταν στην Αθήνα για να περάσουν τις γιορτές του Πάσχα! Η πρωτεύουσα προσέφερε όλες τις ανέσεις. Είχε χώρους για να καταλύσουν οι επισκέπτες με φτωχά ή πλούσια βαλάντια. Οι πρώτοι στα ξενοδοχεία της πλατείας Ομονοίας και στα πέριξ και οι εύποροι στα ξενοδοχεία της πλατείας Συντάγματος. Η αγορά γεμάτη από προϊόντα, εστιατόρια και εξοχικά κέντρα άφθονα, ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που φιλοξενούντο σε συγγενείς τους, οι οποίοι είχαν αποκατασταθεί στην Αθήνα. Βρισκόμαστε στην αρχή του περασμένου αιώνα και ιδιαίτερα γραφικές και ρομαντικές ήταν οι λειτουργίες των αθηναϊκών εκκλησιών.
Στο ιστορικό κέντρο, εκτός από τη Μητρόπολη, λειτουργούσαν οι περισσότεροι από τους σημερινούς μεγάλους ενοριακούς ναούς. Οι κεντρικές αρτηρίες της πόλης διέθεταν επαρκή φωτισμό και οι χριστιανοί συμμετείχαν στο σύνολό τους σχεδόν στις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος. Κάποιοι λίγοι ρομαντικοί ή αντισυμβατικοί προτιμούσαν να παρακολουθήσουν την ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής (όρθρος του Μεγάλου Σαββάτου) και τη λιτάνευση του Επιταφίου στο απόμακρο για την εποχή εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου Λυκαβηττού. Ίσως να ήθελαν να τιμήσουν τη μνήμη του γέρο Λουλουδάκη, του κοσμοκαλόγερου που είχε ζήσει στη σκιά της εκκλησίας και εγκατέλειψε τα γήινα το φθινόπωρο του 1901.
Η πλατεία Δεξαμενής και ο Λυκαβηττός περίπου το 1920.
Αναφέραμε ως αντισυμβατικούς τους πιστούς που έφταναν στον Λυκαβηττό διότι απέφευγαν τις κοσμικότητες. Δεν έπαιρναν μαζί τους Ατθίδες που εκμεταλλεύονταν την ευκαιρία να συναντήσουν κόσμο, ούτε ανέβαιναν μέχρι εκεί οι γνωστοί… κορτάκηδες. Οι «φλερτίστ» με τα στριμμένα μουστάκια, όπως τους ανέφεραν οι εφημερίδες, είχαν διαδεχθεί τους παλαιότερους δανδήδες. Το ανέβασμα στον βράχο για τον Επιτάφιο ήταν αρκούντως δύσκολο. Ακολουθούσε όμως η αποζημίωση με βαθιά κατάνυξη και υπέροχες εικόνες. Μια βαριά καμπάνα αντί για σήμαντρο έδινε τον πένθιμο τόνο της ημέρας. Κατά τη διάρκεια της ακολουθίας, όλοι οι πιστοί, μικροί και μεγάλοι, έψαλλαν τα εγκώμια και έραναν τον επιτάφιο, που είχε εναποτεθεί σε ένα άρτι αγορασμένο ξύλινο κουβούκλιο.
Όσο και αν προσπαθήσουμε, δεν είναι δυνατόν να αποδώσουμε τη μαγεία των στιγμών που ζούσαν οι χριστιανοί ακολουθώντας τον Επιτάφιο πάνω στην κορυφή του λόφου. Φωτισμός δεν υπήρχε. Το σκότος διαλυόταν μόνον από τις αναμμένες λαμπάδες των πιστών και του Επιταφίου. Η πορεία ήταν δύσκολη και ανά πάσα στιγμή κινδύνευαν να κατακρημνιστούν στα βράχια. Παρ’ όλ’ αυτά κανείς δεν διανοείτο να αποχωρήσει. Και ένα από τα χαρακτηριστικά της κατάνυξης και του σεβασμού ήταν το γεγονός ότι όλοι ήταν ασκεπείς. Ήταν ακόμη η εποχή κατά την οποία η επίσημη ενδυμασία ανδρών και γυναικών συμπληρωνόταν απαραίτητα από το αντίστοιχο καπέλο.
Τα βεγγαλικά και το έντονο χριστιανικό χρώμα
Περισσότερο όμως γοητευτικό ήταν το θέαμα που απλωνόταν κάτω στην πόλη. Ανθρώπινες μακροσκελείς φωτεινές ουρές σχηματισμένες από τους χριστιανούς που κρατούσαν τα κεριά τους και ακολουθούσαν τους Επιταφίους της ενορίας τους. Έμοιαζαν με πύρινα ποταμάκια που χύνονταν στους δρόμους και ανελίσσονταν σε μακρές γραμμές για να χαθούν σε κάποια στενωπό και να ξαναφανούν ως συμπαγείς πύρινες μάζες. Το έθιμο να διέρχονται οι περισσότεροι Επιτάφιοι του κέντρου από την πλατεία Συντάγματος, πλούτιζε ακόμη περισσότερο το θέαμα από ψηλά. Εξίσου φαντασμαγορικά ήταν τα βεγγαλικά που εκτοξεύονταν από τη στέγη του ξενοδοχείου της Μεγάλης Βρετανίας, ενώ στο βάθος διακρίνονταν τα φώτα του Πειραιά. Δικαιολογημένα λοιπόν την πρώτη δεκαετία του περασμένου αιώνα γράφτηκαν τα πιο ωραία κείμενα για τους Επιταφίους της ελληνικής πρωτεύουσας. Η νεοκλασική Αθήνα διαμόρφωνε τον χαρακτήρα της ωραιότερης πόλης των Βαλκανίων, με έντονο το χριστιανικό χρώμα και μοναδικό πλούτο θρησκευτικών τοποσήμων.
