Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς [1]
Σπουδαία δωρεά τεκμηρίων στο νεοσύστατο «Αθηναϊκό Μουσείο»
Οπωσδήποτε δεν είναι συνήθης η ύπαρξη μιας ανέκδοτης και ακόμη περισσότερο μιας υπογεγραμμένης πρωθυπουργικής ομιλίας που δεν εκφωνήθηκε, όπως αυτή του Αλέξανδρου Παπάγου. Αφορά στην ομιλία που θα εκφωνούσε ο στρατάρχης όταν θα γινόταν η αποκάλυψη της προτομής του πρίγκηπος Νικολάου (1872-1938) στην Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο 1953, με αφορμή τον εορτασμό της απελευθερώσεως της πόλεως. Η αποκάλυψη όμως της προτομής δεν έγινε τότε (1953) για να πραγματοποιηθεί τρία χρόνια αργότερα (1956) από άλλον πρωθυπουργό. Έμεινε ωστόσο ανέκδοτο το τεκμήριο της ομιλίας το οποίο αποκαλύπτει πτυχές από τη ζωή του πρίγκηπος που είχε υπηρετήσει ως πρώτος στρατιωτικός διοικητής της Θεσσαλονίκης.
Εξάλλου, συμπληρώνονται φέτος 85 έτη από την εκδημία του φιλότεχνου πρίγκηπα που απολάμβανε ευρεία δημοφιλία στην ελληνική κοινωνία και δράττουμε την ευκαιρία να καταθέσουμε ένα ελάχιστο αφιέρωμα στη μνήμη του. Ήταν διπλά αγαπητός, όχι μόνον διότι ήταν μέλος της βασιλικής οικογένειας, αλλά και διότι υπήρξε εξαιρετικός και καλλιεργημένος άνθρωπος. Οι υπηρεσίες που προσέφερε ήταν πολλές. Ως στρατιωτικός και πολεμιστής αξιωματικός, ως διπλωμάτης και διαχειριστής υψηλών πολιτικών θέσεων αλλά και ακόμη περισσότερο ως διανοούμενος καλλιτέχνης και άνθρωπος των γραμμάτων. Γιος του βασιλέως Γεωργίου Α’ και αδελφός του βασιλέως Κωνσταντίνου Α’ έζησε τον περισσότερο χρόνο της ζωής του στην Ελλάδα και έδειξε ενδιαφέρον για την ελληνική ζωή και τα ελληνικά προβλήματα.
O Πρίγκηπας Νικόλαος. Ελαιογραφία του Philip Alexius László de Lombos (1869 –1937).
Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος με τον Πρίγκιπα Νικόλαο στην Θεσσαλονίκη (1915). Φωτογραφικό αρχείο «Συλλόγου των Αθηναίων».
Δωρεά και αρχείο
Αφορμή να έλθει στο φως της δημοσιότητος η ανέκδοτη ομιλία αλλά και να κατατεθεί προς αξιοποίηση σειρά σημαντικών τεκμηρίων και ιστορικών αντικειμένων υπήρξε μία ευγενής και πολύτιμη δωρεά. Ο Ομότιμος Καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Κωνσταντίνος Στεφάνου (Ιππότης της Λεγεώνος της Τιμής της Γαλλικής Δημοκρατίας) δώρισε οικογενειακά κειμήλια (έπιπλα, πορσελάνες, στολές κ.ά.) στο νεοσύστατο «Αθηναϊκό Μουσείο» του «Συλλόγου των Αθηναίων». Κειμήλια και ιστορικά τεκμήρια τα οποία προέρχονται από διακεκριμένες οικογένειες από τις οποίες έλκει την καταγωγή (Βλαστού, Χωρέμη, Γεωργούλη).
Συμπληρώνοντας έτσι τις υπάρχουσες συλλογές που έχουν κατατεθεί και εκτίθενται στο «Αθηναϊκό Μουσείο» και προέρχονται από άλλους κλάδους των ιδίων οικογενειών. Μεταξύ των άλλων περιλαμβάνεται και τμήμα του αρχείου της οικογένειας Σερπιέρη, το οποίο είχε εμπιστευθεί στον πατέρα του Αλέξιο Στεφάνου ο αείμνηστος Ιωάννης Σερπιέρης. Οι οικογένειες Βλαστού – Σερπιέρη, καθώς και η συγγενική τους οικογένεια Σκουζέ, διατηρούσαν στενές οικογενειακές σχέσεις με τη βασιλική οικογένεια, ιδιαιτέρως δε με το πριγκηπικό ζεύγος Νικολάου και Ελένης (Βλαδιμήροβνα).
Σχέσεις ζωής, εκτιμήσεως και αλληλοκατανοήσεως, οι οποίες ξεπερνούσαν κατά πολύ τους αυστηρούς τύπους της εποχής. Ευτυχής συγκυρία ήθελε το προαναφερθέν δωρηθέν τμήμα αρχείου να προστεθεί στην ήδη υφιστάμενη πλουσιότατη «Συλλογή Σερπιέρη», η οποία φυλάσσεται στον «Σύλλογο των Αθηναίων» και μέρος της εκτίθεται στο «Αθηναϊκό Μουσείο». Εν καιρώ δε θα δημοσιευθεί σχετική επιστημονική ανακοίνωση από την αρχαιολόγο – μουσειολόγο κ. Ελενα Γκοτσίνα που ανέλαβε την καταγραφή και ταξινόμηση της δωρεάς. Εν προκειμένω περιοριζόμεθα στην περίπτωση της προτομής του πρίγκηπος Νικολάου, παρέχοντας ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία καθώς και πληροφορίες για τη φιλαθήναια παρουσία και προσφορά του.
Γάμος και Petit Palais
Ο τριτότοκος υιός του βασιλέως Γεωργίου Α’, ο πρίγκηπας Νικόλαος, ερωτεύθηκε και νυμφεύθηκε, τον Αύγουστο 1902, την κατά δέκα χρόνια νεώτερή του Μεγάλη Δούκισσα της Ρωσίας Ελένη Βλαδιμήροβνα (1882-1957). Η οποία μετά τον γάμο της έλαβε τον τίτλο της πριγκιπίσσης της Ελλάδος. Απέκτησαν τρεις θυγατέρες. Την πριγκίπισσα Όλγα (1903-1997) που παντρεύτηκε τον Παύλο Καραγεώργεβιτς, πρίγκηπα και αντιβασιλέα της Γιουγκοσλαβίας. Την πριγκίπισσα Ελισσάβετ (1904-1958) που παντρεύτηκε τον Κάρολο Θεόδωρο, Κόμη του Ταίρρινγκ – Γιέτενμπαχ και την πριγκίπισσα Μαρίνα (1906-1968) που παντρεύτηκε τον δούκα του Κέντ Γεώργιο των Ουίνδσορ.
Το ζεύγος στην Αθήνα, με χρήματα και πρωτοβουλία της νύφης, αγόρασε ένα από τα θαυμάσια νεοκλασικά κτίρια. Πρόκειται για το Μέγαρο το οποίο σήμερα στεγάζει την Ιταλική Πρεσβεία στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας (:τότε Κηφισιάς). Είχε αναγερθεί το 1885 από τον επιχειρηματία Στέφανο Ψύχα με σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ. Ο Νικόλαος με τη σύζυγό του εγκαταστάθηκαν στο Μέγαρο το 1904, αφού επέφεραν τροποποιήσεις και συμπληρώσεις με αρχιτέκτονα τον Αναστάσιο Μεταξά. Το φιλότεχνο πριγκηπικό ζεύγος ευτύχησε να ζήσει στην κατοικία του 13 χρόνια πριν αναγκαστεί να την εγκαταλείψει για να ακολουθήσει στην εξορία την βασιλική οικογένεια (1917).
Το πριγκηπικό ζεύγος Νικολάου και Ελένης. Φωτ. αρχείο «Συλλόγου των Αθηναίων».
Το ζεύγος επέστρεψε και κατοίκησε στο Μέγαρό του, όταν επανήλθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος (1920) για να υποχρεωθεί όμως εκ νέου να το εγκαταλείψει το 1922. Έναν χρόνο αργότερα (1923) και προκειμένου να καλύψει τις βιοτικές ανάγκες της οικογένειας, το Μέγαρο νοικιάστηκε στο Ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρετανίας», ως παράρτημά της, με υψηλότατο μίσθωμα. Ήταν το περίφημο Petit Palais που μεγαλούργησε και έγινε ο «ομφαλός» της κοσμικής πρωτεύουσας. Η χρήση αυτή θα διατηρηθεί μέχρι το 1933 όταν πλέον έχει επεκταθεί το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας και εγκαταλείπεται το πολυδάπανο Μέγαρο για να ενοικιαστεί από την Ιταλική Πρεσβεία. Η τελευταία αγόρασε εντέλει το Μέγαρο, το 1956, αφού ο πρίγκηπας Νικόλαος είχε φύγει από τη ζωή 18 χρόνια νωρίτερα και μόλις έναν χρόνο πριν φύγει από τη ζωή η πριγκίπισσα Ελένη.
Το Μέγαρο όπου σήμερα στεγάζει την Ιταλική πρεσβεία στη λεωφ. Βασ. Σοφίας, αρχές δεκαετίας 1960. Φωτογραφικό αρχείο Ελ. Γ. Σκιαδά.
Φιλαθήναιος πρίγκηπας
Αυτή όμως είναι μόνον μία πτυχή από την παρουσία του πρίγκηπα Νικολάου και της συζύγου του στην Αθήνα. Στην ελληνική πρωτεύουσα την οποία αγάπησαν και άφησαν τα ίχνη των σημαντικών υπηρεσιών τους, οι οποίες δεν έχουν αποτιμηθεί και παρουσιαστεί αναλόγως του μεγέθους τους. Με αξιοσημείωτες πτυχές στην διπλωματική, καλλιτεχνική, κοινωνική και οικονομική ζωή των Αθηνών. Υποχρεωτικώς περιοριζόμαστε, προς το παρόν, στη σχέση του πρίγκηπα με τον Σύλλογο των Γηγενών, τον «Σύλλογο των Αθηναίων». Εξάλλου σχετιζόταν στενά με σημαντικές οικογένειες των Αθηνών, με τις οποίες περνούσε τον περισσότερο από τον ελεύθερο χρόνο του. Όπως π.χ. με την οικογένεια Σερπιέρη. Η στενότερη φίλη της συζύγου του, της πριγκίπισσας Ελένης, ήταν η Ντιντή Σερπιέρη. Η σχέση τους αποκαλύπτεται από το ανέκδοτο ακόμη «Ημερολόγιον της Κατοχής» της πριγκίπισσας, όπως και η σχέση του πριγκιπικού ζεύγους με την οικογένεια Σκουζέ.
Η καλλιτεχνική φωτογραφία του Πρίγκηπος Νικολάου με την αφιέρωση προς τον «Σύλλογο των Αθηναίων» (1937).
Ζούσαν από κοινού τις χαρές και τις λύπες τους, τα ευχάριστα ή δυσάρεστα μικρά ή μεγάλα γεγονότα. Ο Δημήτριος Σκουζές έγραψε για τη σχέση του πρίγκηπος Νικόλαου με την πόλη των Αθηνών σημειώνοντας ότι «σε όλη τη διάρκεια της ζωής του δεν έπαυσε να ενδιαφέρεται για ό,τι αφορούσε τη ζωή της (πόλεως)». Ο ίδιος μας πληροφορεί πως είτε βρισκόταν στην Αθήνα, είτε στην εξορία ενδιαφερόταν ιδιαιτέρως, συμβούλευε και καθοδηγούσε όσους ασχολούντο με τη διάσωση των στοιχείων της παλαιάς πόλεως.
Οδηγίες και ενθαρρύνσεις έδινε και στον «Σύλλογο των Αθηναίων» του οποίου υπήρξε επίτιμο μέλος του διοικητικού συμβουλίου. Γράφει ο Δ. Σκουζές: «Θυμάμαι μάλιστα από τις πολλές φορές μια, που μας έκανε την τιμή να επισκεφθή τον Σύλλογό μας, στο παλιό γραφικό σπίτι της Πλάκας στην οδό Κέκροπος, εκείνο που του εκίνησε εξαιρετικά το ενδιαφέρον ήταν το χρώμα και η ατμόσφαιρα του παλιού αυτού αθηναϊκού σπιτιού. Με πολύ τρυφερότητα ατένιζε την πλακόστρωτη αυλή, τις λίγες γλάστρες με τα γεράνια, την κληματαριά και το τζαμωτό χαγιάτι του. Στάθηκε αρκετή ώρα στην ταράτσα του, από όπου φαινότανε τόσο κοντά η Ακρόπολη. -Να, μου είπε, σ’ ένα τέτοιο σπίτι θα ήθελα να κλείσω τα μάτια μου…».
Τεκμήρια από το πέρασμα του πρίγκηπος από τον «Σύλλογο των Αθηναίων» σώζονται στο Εντευκτήριό του, όπου εκτίθενται ένα πορτραίτο του με ιδιαίτερη αφιέρωση στο φορέα των γηγενών, ένα από τα πιο γνωστά έργα του, μία σκιαγραφία του αδελφού του βασιλέως Κωνσταντίνου Α’, ένα περίτεχνο μαντήλι με το μονόγραμμά του κ.ά.. Σε αυτά ήλθαν να προστεθούν και τα νέα τεκμήρια, όπως το έγγραφο που παρουσιάζουμε, μέσω της δωρεάς του κ. Κ. Στεφάνου.
Το περίτεχνο μαντήλι με το μονόγραμμά του. Από τις συλλογές του «Συλλόγου των Αθηναίων».
Το εν λόγω έγγραφο φέρει την ένδειξη «Πρόεδρος Κυβερνήσεως» και αποτελείται από επτά δακτυλογραφημένες σελίδες (με χειρόγραφες σημειώσεις), υπογράφεται δε με την ένδειξη «Στρατάρχης Αλ. Παπάγος – Πρόεδρος Κυβερνήσεως» και ημερομηνία «Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου 1953». Εκείνη την ημέρα επρόκειτο να εκφωνήσει την ομιλία ο πρωθυπουργός αποκαλύπτοντας το έργο που είχε φιλοτεχνήσει ένας εκ των σημαντικότερων εκπροσώπων της ακαδημαϊκής σχολής γλυπτών στην Ελλάδα τον περασμένο αιώνα, ο γλύπτης Βάσος Φαληρέας (1905-1979). Στη βάση αναγράφεται με βυζαντινή γραφή: «Έστε Βασιλόπαιδα Νικόλαον πρώτον στρατιωτικόν Διοικητήν Θεσσαλονίκης 1912-1913. Η Ελλάς ευγνωμονούσα».
Η προτομή του Πρίγκηπος Νικολάου του γλύπτη Βασ. Φαληρέα. Θεσσαλονίκη, 1956. Αρχείο Κ. Στεφάνου – Σύλλογος των Αθηναίων.
Ο ίδιος ο γλύπτης ετοίμασε μία ακόμη προτομή του πρίγκηπος Νικολάου για να στηθεί στο Εθνικό Θέατρο σε ανάμνηση της συμβολής του στην καλλιτεχνική και πνευματική ζωή του τόπου. Στην αρχή επικρατούσε η σκέψη η προτομή να στηθεί στην πλατεία του Λευκού Πύργου. Προτιμήθηκε όμως το Διοικητήριο, διότι ο Νικόλαος τιμήθηκε ως στρατιωτικός διοικητής της πόλεως. Τοποθετήθηκε μπροστά από το Διοικητήριο στη μαρμάρινη πλατεία που είχε δημιουργηθεί ως αρχιτεκτονικό στοιχείο του οικοδομήματος και διαρρυθμίστηκε καταλλήλως.
Εξάλλου, το κτίριο του Διοικητηρίου ήταν εντελώς παραμελημένο και επισκευάσθηκε με την ευκαιρία, ενώ προστέθηκε και ένας όροφος. Εκατέρωθεν της μαρμάρινης προτομής πρόβαλαν δύο ανάγλυφα και ολόκληρη η σύνθεση συμπληρώθηκε με ένα βυζαντινό και ένα εθνόσημο της εποχής. Κατά μήκος του μνημείου χαράχθηκε η φράση: «Περιφανεστάτη, μεγάλη και ευδαίμων Θεσσαλονίκη, η βασιλεύουσα πόλις».
Την 15η Οκτωβρίου 1953, με την ευκαιρία του εορτασμού της επετείου απελευθερώσεως της Θεσσαλονίκης ανακοινωνόταν επισήμως ότι θα γίνουν τα αποκαλυπτήρια της προτομής, παρουσία της Πριγκιπίσσης Ελένης. Ο στρατάρχης και πρωθυπουργός Αλ. Παπάγος παρευρέθηκε στον εορτασμό, συνοδευόμενος από τους υπουργούς Κωνσταντίνο Καραμανλή, Δημήτριο Μπαμπάκο, Χαράλαμπο Ψαρρό και τον υφυπουργό Αλέξανδρο Καραθόδωρο. Ωστόσο δεν έγινε η προγραμματισμένη αποκάλυψη της προτομής του Πρίγκηπος Νικολάου.
Δεν διαθέτουμε στοιχεία για τους λόγους που δεν πραγματοποιήθηκε η τελετή. Ίσως να οφειλόταν στο γεγονός ότι το βασιλικός ζεύγος Παύλου Α’ και Φρειδερίκης πραγματοποιούσε ταξίδι στην Αμερική, συνοδευόμενο και από άλλα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Όσο για περιεχόμενο της ομιλίας του Αλ. Παπάγου, την οποία παραθέτουμε αυτούσια, επισημαίνει πως ήταν οφειλόμενη τιμή η ανέγερση της προτομής, διότι ο πρίγκηπας (:βασιλόπαις) Νικόλαος είχε αναλώσει τη ζωή του στην κοινωνία και το Έθνος.
Αποκαλυπτήρια από Κ. Καραμανλή
Πάντως, το ζήτημα των αποκαλυπτηρίων της προτομής θα επανέλθει στην επικαιρότητα κατά τον εορτασμό της 44ης Επετείου Απελευθερώσεως της Θεσσαλονίκης, το 1956. Στην τελετή παρευρέθηκε η βασιλική οικογένεια και μέλη της κυβερνήσεως, όχι όμως και οι πολιτικοί αρχηγοί (Γεώργιος Παπανδρέου, Σάββας Παπαπολίτης και Γεώργιος Καρτάλης), γεγονός το οποίο σχολιάστηκε αρνητικά.
Κατά τα αποκαλυπτήρια της προτομής ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής είπε ότι ήταν πράξη ιστορικής δικαιοσύνης και επιτυχής έμπνευση η ανέγερση μνημείου προς τιμήν του Πρίγκηπος Νικολάου, αδελφού του Στρατηλάτη Κωνσταντίνου που απελευθέρωσε την Θεσσαλονίκη.
«Ο Πρίγκηψ Νικόλαος διώκησε την Θεσσαλονίκην εις μίαν από τας δυσκολωτέρας περιόδους της ιστορίας μας και επέδειξε τότε τας πολιτιστικάς και διοικητικάς αυτού αρετάς, αι οποίαι συνεπλήρωσαν κατά την ώραν εκείνην την στρατιωτικήν ιδιοφυίαν του στρατηλάτου αδελφού του». Κατέληξε δε σημειώνοντας ότι η Θεσσαλονίκη τιμά ιδιαιτέρως τον πρίγκηπα Νικόλαο διότι παραλλήλως με τη δημόσια δράση του αγάπησε με πάθος τα γράμματα και τις τέχνες.
Ενδεικτικές σελίδες του δακτυλογραφημένου λόγου του Στρατάρχου Αλ. Παπάγου. Στην τελευταία σελίδα φέρει την υπογραφή του και την ημερομηνία 26 Οκτωβρίου 1953.
ΛΟΓΟΣ (όστις επρόκειτο να εκφωνηθή παρά)
ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
ΣΤΡΑΤΑΡΧΟΥ ΑΛ. ΠΑΠΑΓΟΥ ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ΚΑΤΑ ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ
ΤΗΣ ΠΡΟΤΟΜΗΣ ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΗΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
(26 Οκτωβρίου 1953)
1.) Αισθάνομαι αληθώς βαθείαν συγκίνησιν ότι εις εμέ έλαχεν ο κλήρος να αποκαλύψω κατά την αξιομνημόνευτον ταύτην ημέραν την προτομήν του αιεμνήστου Βασιλόπαιδος Νικολάου και υπό την ιδιότητα μου ως Προέδρου της Κυβερνήσεως να αποτίσω τον εις την μνήμην αυτού οφειλόμενον φόρον τιμής και ευγνωμοσύνης του Έθνους.
2.) Η εκπλήρωσις του Εθνικού τούτου χρέους σήμερον προσλαμβάνει ιδιαιτέραν σημασίαν και λαμπρότητα καθόσον συμπίπτει με τον εορτασμόν της 41 Επετείου της απελευθερώσεως της Θεσ/νίκης, της Ιστορικής αυτής πόλεως της οποίας ο αείμνηστος Βασιλόπαις διετέλεσεν, εις ιστορικάς και κρισίμους ημέρας, ο πρώτος Στρατιωτικός Διοικητής.
3.) Υπό την ιδιότητά του ταύτην, συνεδέθη αρρήκτως με την μεγαλώνυμον και ωραίαν ταύτην Πόλιν, την οποίαν ηγάπησεν εξ’ όλης του της καρδίας και εις την εξυπηρέτησιν και προάσπισιν της οποίας αφιέρωσεν ολόκληρον το πλούσιον ενεργητικόν των σωματικών, πνευματικών και ηθικών του δυνάμεων. Δικαίως όθεν και η Πόλις της Θεσσαλονίκης διετήρησε πάντοτε ζωντανήν την ανάμνησιν των προς Αυτήν εξόχων υπηρεσιών του τιμωμένου Βασιλόπαιδος και με ιδιαιτέραν όλως συγκίνησιν και κατάνυξιν συμμετέχει σήμερον εις την σεμνήν ταύτην τελετήν και αναλαμβάνει να διαφυλάξη στοργικώς εις τους κόλπους της την Προτομήν ταύτην ως μνημείον της αϊδίου ευγνωμοσύνης της.
4.) Η ανέγερσις της Προτομής ταύτης εκπληροί και ένα άλλον σκοπόν. Αποτελεί πράξιν απονομής Δικαιοσύνης εκ μέρους της Πολιτείας, ερχομένης- μετ’ αρκετήν τη αληθεία καθυστέρησιν- να τιμήση και παραδώση εις τους επιγιγνομένους ζωντανήν την ανάμνησιν του έργου και της δράσεως ενός επιφανούς τέκνου της Πατρίδος, οιός υπήρξεν ο Βασιλόπαις Νικόλαος, όστις ηνάλωσεν όλην αυτού την ζωήν εις την εξυπηρέτησιν της Κοινωνίας και του Έθνους και δικαίως συγκαταλέγεται μεταξύ των πιστοτέρων και ευγενεστέρων εκπροσώπων της Εθνικής μας αποκαταστάσεως. Και ως τοιούτος θα καταλάβη περίβλεπτον θέσιν εις τας δέλτους της νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας.
5.) Είχον προνόμιον να γνωρίσω εκ του σύνεγγυς τον αείμνηστον Βασιλόπαιδα Νικόλαον κατά τας ημέρας της Εθνικής δράσεως και μετέπειτα της Κοινωνικής τοιαύτης και ως εκ τούτου θεωρώ υποχρέωσίν μου να σκιαγραφήσω διά βραχέων την δράσιν και το έργον του, προς χάριν εκείνων εξ ημών, οίτινες λόγω ηλικίας, δεν υπήρξαν σύγχρονοί του.
6.) Ο Βαιλόπαις Νικόλαος, τριτότοκος υιός του Βασιλέως Γεωργίου του Α’ εγεννήθη εις τας Αθήνας το 1872. Εσπούδασεν εις την Στρατιωτικήν Σχολήν των Ευελπίδων εκ της οποίας και εξήλθεν ως Ανθ/γός του Πυροβολικού και ανήκει εις την γενεάν εκείνην, ήτις, με την φλογεράν πίστιν της προς τα υψηλά πεπρωμένα της Φυλής, κατώρθωσε να μεταβάλη τα θολά όνειρα του Έθνους εις την απτήν πραγματικότητα της Μεγάλης Ελλάδος. Εν μέσω της γενεάς αυτής ζήσας και ανδρωθείς ο Πρίγκηψ Νικόλαος μετέσχε με πίστιν και αφοσίωσιν εις το μεγαλουργόν έργον της και προσέφερε αναμφισβήτως πολυτίμους υπηρεσίας διά την πραγματοποίησιν αυτού.
7.) Ούτω κατά τον πόλεμο του 1912 ηκολούθησεν τον αδελφόν του Αρχιστράτηγον τότε Διάδοχον Κωνσταντίνον εις τας επιχειρήσεις και συνεμερίσθη μετ’ αυτού όλους τους κινδύνους της πρώτης και νικηφόρου αυτής εκστρατείας του Ελληνικού Στρατού. Όταν δε απηλευθερώθη υπό του ηρωϊκού Ελληνικού Στρατού η πόλις της Θεσσαλονίκης διωρίσθη υπό του Αρχιστρατήγου -Διαδόχου, την 29ην Οκτωβρίου 1912, Στρατιωτικός Διοικητής της απελευθερωθείσης πόλεως.
8.) Ως Στρατιωτικός Διοικητής Θεσσαλονίκης ο Πρίγκηψ Νικόλαος επέδειξε τα λαμπρά στρατιωτικά και πολιτικά χαρίσματα τα οποία τον εκόσμουν ως και την δύναμιν του χαρακτήρος του, χαρίσματα με τα οποία ηδυνήθη να φέρη εις πέρας- εις κρισίμους ημέρας- την λεπτήν και δύσκολον εκείνην αποστολήν.
9.) Ευρεθείς εν μέσω ενός ετερογενούς και ετεροδόξου πληθυσμού, μόλις ανακτήσαντος την ελευθερίαν του, κατώρθωσε διά της διακρινούσης αυτόν πολιτικότητος, της ετοιμότητος και της σταθερότητος του χαρακτήρος του να ρυθμίζη με αληθή δεξιοτεχνίαν τα καθημερινώς ανυκύπτοντα ποικίλλα ζητήματα, ώστε ηδυνήθη να αποβή πράγματι ο κύριος της καταστάσεως και να διατηρήση την τόσον αναγκαίαν διά τας ημέρας εκείνας ισορροπίαν πραγμάτων εν τη πόλει της Θεσσαλονίκης. Χάρις εις Αυτόν, και παρά τας μηχανορραφίας του εποφθαλμιώντος από της πρώτης στιγμής την πόλιν τότε συμμάχου μας, η Ελλάς έδωσεν ενταύθα εξετάσεις αποδείξασα ότι είναι Κράτος Πεπολιτισμένον και προοδευτικόν δυνάμενον να διοικήση με χρηστότητα και ευνομίαν.
10.) Ταυτοχρόνως, χάρις εις την οξυδέρκειαν η οποία τον διέκρινε, ο Βασιλόπαις Νικόλαος επεσήμανεν εγκαίρως εισδύσαντος εν τη πόλει Βουλγαρικού στρατού και είναι Εκείνος όστις, συναντηθείς εντός σιδηροδρομικού οχήματος εις τον παλαιόν σιδηροδρομικόν Σταθμόν Θεσσαλονίκης μετά του τότε Διαδόχου της Σερβίας Πρίγκηπος Αλεξάνδρου, έθεσε τας βάσεις της Ελληνοσερβικής συμμαχίας, ήτις εχρησίμευσε εις την μετ’ ολίγων επιτυχή απόκρουσιν των υπερφιάλων απαιτήσεων του φιλοξενουμένου.
11.) Κατά τας κρισίμους ημέρας αίτινες επηκολούθησαν την δολοφονίαν του πατρός του αειμνήστου Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, απέδειξε πλήν άλλων και όλην την ψυχικήν του δύναμιν και πολιτικότητα. Αντιληφθείς τον τρομερόν κίνδυνον, ον διέτρεχεν η υπόθεσις της Ελλάδος εάν εξέσπα η οργή της Φρουράς και του Λαού, συνέπεια δολοφονίας, κατά του φιλοξενουμένου και επήρχετο η επιζητουμένη παρ’ αυτού ρήξις- καθ’ όν χρόνον το σύνολον του Ελληνικού Στρατού ήτο απησχολημένον εις το μέτωπον της Ηπείρου- κατέπνιξε τον υϊκόν πόνον του και διατηρήσας το πνεύμα του ήρεμον, κατώρθωσε διά καταλλήλων και δραστηρίων μέτρων να χαλιναγωγήση τα πνεύματα και να συγκρατήση υπό τον έλεγον του την κατάστασιν. Ούτω απετράπη η άκαιρος και επιζημία κατά την στιγμήν εκείνην ρήξις προς τον βυσσοδομούντα φιλοξενούμενον.
12.) Όταν ολίγον αργότερον επέστη η στιγμή της εκκαθαρίσεως της Θεσσαλονίκης από τον ανειλικρινή σύμμαχον, ανέπτυξε όλην την δραστηριότητά του και κατηύθυνε με ταχύτητα και αποφασιστικήν σταθερότητα τας εκκαθαριστικάς κινήσεις εν τη πόλει, συντελέσας σημαντικώς εις την ταχείαν απαλλαγήν αυτής και προσήνεγκεν ούτω πολυτίμους υπηρεσίας εις την πόλιν της Θεσσαλονίκης και την Πατρίδα γενικώτερον.
13.) Ο Βασιλόπαις Νικόλαος παραλλήλως προς την Εθνικήν δράσιν του εσημείωσε και λίαν αξιόλογον πνευματικήν τοιαύτην. Θερμός φίλος των Γραμμάτων και των Τεχνών, εκτός του ότι εκαλλιέργει επιτυχώς ο ίδιος αυτά-συγγράψας διάφορα έργα και επιδοθείς λίαν επιτυχώς εις την ζωγραφικήν-απετέλεσε την εποχήν εκείνην-ήτις εσημείωσε παραλλήλως προς την εθνικήν ανάτασιν και την αφετηρίαν μιάς πνευματικής αναγεννήσεως της Ελλάδος- τον ένθερμον υποστηρικτήν πάσης πνευματικής και καλλιτεχνικής εξορμήσεως και επιδόσεως και υπερβοήθησε μεγάλως την καλλιτεχνικήν και πνευμαντικήν πρόοδον και ανύψωσιν της Χώρας μας.
14.) Βραδύτερον, εξ αφορμής της εθνικής διχοστασίας συνεπεία της εκρήξεως του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Βασιλόπαις Νικόλαος συνεμμερίσθη την τύχην της Οικογενείας του και ηναγκάσθη δις να απομακρυνθή της Ελλάδος. Αλλά και εν τη Ξένη ευρισκόμενος έζησε κατά τρόπον εξόχως αξιοπρεπή και χωρίς μνησικακίαν, ευχόμενος πάντοτε το καλόν της Πατρίδος και ζων με τον ίμερον Νόστον της επανόδου εις την γενέτειραν Γην.
15.) Τελικώς ηυτύχησε να ιδή αποκαθισταμένην την δικαιοσύνην και να επανέλθη μετά της λοιπής Βασιλικής Οικογενείας εις την Ελληνικήν Πατρίδα, την οποίαν τόσον ηγάπησε και υπηρέτησε καθ’ όλην του την ζωήν, επί της οποίας αφήκε την τελευταίαν του πνοήν και της οποίας το ελαφρόν χώμα της Αττικής Γης τον καλύπτει ήδη φιλοστόργως.
16.) Καθήκον των αληθώς πεπολιτισμένων Εθνών, των σεβομένων τας ιστορικάς των Παραδόσεις, είναι να τιμώσιν εν ζωή αλλά και μετά θάνατον τα έξοχα τέκνα των διά τας εξαιρέτους πράξεις των, ίνα ούτω διαιωνίζεται το έργον των εις την μνήμην των Λαών και προβάλληται εις τας νεωτέρας γενεάς προς μίμησιν. Ούτω συμπληρούται το έργον της Ιστορίας και δημιουργείται η Παράδοσις.
17.) Αυτό το καθήκον επιτελεί σήμερον η Ελληνική Πολιτεία. Το Έθνος τιμά εν τω προσώπω του Αειμνήστου Βασιλόπαιδος Νικολάου το φλογερόν Πατριώτην, τον αποφασιστικόν Ηγήτορα, τον ακάματον Εργάτην του Πνεύματος, τον στοργικόν Οικογενειάρχην, τον ευγενή Άνθρωπον, τον έξοχον Ιεροφάντην της Εθνικής Ιδέας.
18.) Και με την πεποίθησιν ότι η Προτομή αυτή θα αποτελεί διά τους επιγιγνομένους μίαν ζωντανήν εις το διηνεκές υπόμνησιν του Καθήκοντος όλων έναντι της Πατρίδος και της Κοινωνίας και κατ’ ακολουθίαν πηγήν εμπνεύσεως και πίστεως επί τα υψηλά πεπρωμένα της Ελληνικής Φυλής,
ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΩ
ταύτην, παραδίδω αυτήν εις την στοργικήν φροντίδα της Ιστορικής και ωραίας Πόλεως της Θεσσαλονίκης και καταθέτω ενώπιον αυτής τον φόρον τιμής και ευγνωμοσύνης του Έθνους.
Υπογραφή
ΣΤΡΑΤΑΡΧΗΣ ΑΛ. ΠΑΠΑΓΟΣ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου 1953.
