Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Τι ήταν αλήθεια η αποκαλούμενη «προξενήτρα»; Ίσως τον καλύτερο ορισμό της έδωσε ο Σπύρος Μελάς: «Τι κυρία υποχρεωτική, τι θησαυρός ανεκτίμητος, τι πλούτος προτερημάτων, τι σπιρτάδα, τι γοργότης, τι φαντασία, τι ευγλωττία, τι δαιμόνιον συνδυασμών!… Δι’ αυτήν μπορεί να επαναληφθή, κάλλιστα, το περίφημον επίγραμμα του Μπαρμπέ ντ’ Ορεβιλύ διά κάποιον του ήρωα: “Ο Θεός δεν της έδωσε τίποτε. Επέτρεψεν όμως εις τον διάβολον να της τα δώση όλα”. Και αυτή – η καϋμένη!- χρησιμοποιεί το αστείρευτον κεφάλαιόν της για τους άλλους. Μέγα υπόδειγμα φιλαλληλίας, αληθινόν τέρας αλτρουϊσμού»!
Η εξιδανικευμένη εκδοχή της προξενήτρας όπως τη γνωρίσαμε στα νεότερα χρόνια (1957) με τη «Θεία από το Σικάγο» (Γεωργία Βασιλειάδου).
Συμφώνως προς ένα δημοσίευμα της περίφημης «Εφημερίδος των Συνοικεσίων» ήταν ο παλαιότερος ανθρώπινος τύπος στον κόσμο, αφού με τη μορφή φιδιού προξένεψε στον Αδάμ την Εύα! Είχε τη θέση της, ιστορική πλέον, στην ελληνική και τη παγκόσμια λογοτεχνία. Ο Μολιέρος στον «Φιλάργυρό» του τη θεωρεί ικανή να παντρέψει τον Σουλτάνο με τη γαληνότατη Ενετική Δημοκρατία. Όσο για την Ελλάδα κυριαρχούσε στον μικρόκοσμο της γειτονιάς μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, για να ξεπέσει ύστερα στον λαϊκό τύπο της προξενήτρας που όλοι γνωρίσαμε στις ελληνικές ταινίες και να αντικατασταθεί στο τέλος από τα «Γραφεία Συνοικεσίων».
Εννοείται πως γάμος από έρωτα ήταν άγνωστος στην Αθήνα, στα μαύρα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Τα συνοικέσια γίνονταν μόνον με προξενιά. Τα ενδιαφερόμενα μέλη έκαναν οικογενειακό συμβούλιο προκειμένου να συζητήσουν τις λεπτομέρειες της… εμπορικής πράξης. Διότι περί πράξης οικονομικού χαρακτήρα επρόκειτο. Όταν τέλειωναν οι διαπραγματεύσεις και συμφωνούσαν, μετέβαιναν στον νοτάριο ή στον συμβολαιογράφο.
Εκεί συνέτασσαν το προικοσύμφωνο, το οποίο υπέγραφαν και οι μάρτυρες. Κανόνας και υποχρέωση ήταν τα πλούσια σπίτια, τα αρχοντόσπιτα, να έχουν ως μάρτυρες τους προύχοντες της πόλης και μάλιστα τους δημογέροντες των Αθηνών. Είναι μακρά η ιστορία των γάμων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αλλά εμείς προς το παρόν μένουμε στις προξενήτρες και τον πρωταγωνιστικό ρόλο που διατήρησαν σχεδόν μια εκατονταετία από τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους.
Ο Σπ. Μελάς θέλοντας να περιγράψει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες άκμαζε η προξενήτρα περιέγραφε τη ρομαντική, παθιασμένη, μουλιασμένη και μαραζωμένη από «άκραν ηθικήν Ελλάδα της κλεισούρας, της χασμουροβεγγέρας, του παστοκύδωνου, της κιθάρας και της σερενάτας, των συνοφρυωμένων ηθών, της αδελφομαχαίρας και αδελφοκουμπούρας, του γεροντοκορισμού και γεροντοπαλικαρισμού, του παραθυριακού έρωτος, εξ αποστάσεως τριών χιλιάδων λευγών, των εικοσασελίδων επιστολών και της αυτοκτονίας»! Οπότε ο ρόλος της προξενήτρας ήταν μέγιστος και ευεργετικός, αφού έπαιρνε τα «γραμμάτια» της οικογένειας, όπως θεωρούσαν τα κορίτσια και τα φόρτωνε στις πλάτες κάποιου… δυστυχούς.
Ήταν μια περιπατητική πραγματεία περί του γάμου και το ηθικο-κοινωνικό στήριγμα της εποχής. Λειτουργούσε ως γραφείο πληροφοριών που διαφήμιζε τις οικογενειακές συνήθειες και αποτελούσε ακρογωνιαίο λίθο της ορθοδοξίας. Σωστό καταδιωκτικό απόσπασμα κατά της αγαμίας θεωρείτο η παγίδα που ήταν έτοιμη να αδράξει τον «κατεργαράκο» και να τον βάλει να χορέψει τον χορό του Ησαΐα. Δεν ήταν απλά τα πράγματα. Όπλα της η υπομονή, η επιμονή, οι γνώσεις της για τους άνδρες, οι κοινωνικές γνωριμίες και η σπάνια ρητορική της, η στρατηγική της δεινότητα και η λυρική σκέψη που χρησιμοποιούσε για να εξάρει τις αρετές της νύφης.
Με διπλωματικό τακτ, ηθοποιία και σωρό από ψέματα η προξενήτρα πρέπει να αποτελεί ιδιαίτερο κεφάλαιο για την κοινωνική μας ιστορία. Μορφή που αναχαίτισε με ηρωισμό τον πανικό του γάμου. Αλλά με το πέρασμα του χρόνου μεταβλήθηκε σε κοινωνικό μάρτυρα. Την έβρισαν, τη διέσυραν, την διέβαλαν, της έκλεισαν την πόρτα στα μούτρα, ενώ δεν έλειπαν και οι περιπτώσεις που δερνόταν ανηλεώς. Πολλοί ήταν εκείνοι που σκέπτονταν τα παλαιότερα χρόνια πως όφειλαν τη ζωή τους στα τρεχάματα κάποιας προξενήτρας της γειτονιάς. Ακόμη περισσότερες ίσως ήταν εκείνες, οι οποίες μετά από χρόνια έκλαιγαν γιατί είχαν διαθέσει ένα σημαντικό μέρος της προίκας τους στην προξενήτρα για να πάρουν τον «ανεπρόκοπο».
