Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Διαβάζοντας τις γνωστές βιογραφίες που αναφέρονται στον Δημήτριο Παππανικολή (28 Σεπτεμβρίου 1790 – 29 Ιανουαρίου 1855), τον σπουδαίο πυρπολητή της μεγάλης Εθνεγερσίας, ο αναγνώστης αποκομίζει την εντύπωση πως έφυγε από την ζωή πλήρης και ικανοποιημένος. Τουλάχιστον ότι το κράτος είχε αναγνωρίσει τις υπηρεσίες του και είχε φροντίσει να του εξασφαλίσει τα προς το αξιοπρεπώς ζην. Αλλά η πραγματικότητα υπήρξε εντελώς διαφορετική για τον Ψαριανό μαχητή που σκόρπιζε τον τρόμο στους εχθρούς με τις ηρωικές ενέργειές του. Τον ατρόμητο νησιώτη που κατέστρεφε το τουρκικό δίκροτο, τον Μάιο του 1821 και συμπεριλαμβανόταν στην χορεία των αθανάτων.
Δημήτριος Παππανικολής. Από τις συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.
Ο Δ. Παππανικολής προερχόταν από δύο επιφανείς οικογένειες των Ψαρών. Από την μητέρα του συγγένευε με τον ναύαρχο Νικόλαο Αποστόλη και ο πατέρας του Γεώργιος Παππανικολής ήταν πλοίαρχος, ο οποίος εμπορευόταν στην Ευρώπη κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ο Δ. Παππανικολής είχε πραγματοποιήσει δύο γάμους. Τον πρώτο με κόρη της οικογένειας Καλλάρη, με την οποία απέκτησαν τρία παιδιά. Αλλά η πρώτη σύζυγός του έφυγε νωρίς από την ζωή και πριν ακόμη ξεσπάσει η Εθνεγερσία νυμφεύτηκε την Μάρω (Μαρούσα) Ζανή. Εάν είναι γνωστά τα κατορθώματά του στην Επανάσταση παραμένουν άγνωστες στο ευρύ κοινό σημαντικές λεπτομέρειες και γενικότερα η ζωή του μετά την επανάσταση. Ζωή γεμάτη αγώνες για την επιβίωση, ατυχίες και δυσκολίες.
Ένα ναυάγιο
Το γεγονός πως έφυγε από την ζωή ως πλοίαρχος α’ τάξεως του Βασιλικού Ναυτικού και είχε διατελέσει πρόεδρος του ναυτοδικείου, ή ακόμη και η επισημότητα της κηδείας του, δημιουργούν ίσως την αίσθηση πως ο διάσημος Ψαριανός απολάμβανε προνομίων. Αλλά ο Δ. Παππανικολής αφού πρόσφερε ότι μπορούσε στην πατρίδα άρχισε νέο αγώνα, αυτόν της επιβίωσης της πολυμελούς οικογένειάς του. Αγόρασε ένα μπρίκι, τον Νέλσωνα και επιδόθηκε στο εμπόριο. Όταν ήλθε ο Όθωνας στην Ελλάδα, η κυβέρνηση αγόρασε το σκάφος του, διατηρώντας τον Παππανικολή ως κυβερνήτη.
Σε ένα ταξίδι που μετέφερε Γερμανούς στην Αγκώνα (Οκτώβριος 1833) και ενώ αυτός αναπαυόταν στην καμπίνα του, οι υφιστάμενοί του λειτούργησαν με απροσεξία σε κατάσταση καταιγίδας. Εκείνος έσπευσε να ανέβει στο κατάστρωμα χωρίς να κατορθώσει να διασώσει το πλοίο που ναυάγησε. Το φορτίο διασώθηκε αλλά χάθηκε το ταμείο του πλοίου[1]. Ο Παππανικολής δικάστηκε στην Καλαβρία και απέδωσε, μέχρι οβολού, ότι χρεωστούσε. Αυτό όμως τον έφερε σε κατάσταση πενίας. Πέρασε διάφορες περιπέτειες αλλά δεν προσπάθησε να εξαργυρώσει τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει.
Υπογραφή Δ. Παππανικολή.
Αποστολές
Δεχόταν με καρτερία τις δυσάρεστες οικονομικές συνθήκες. Αργότερα αποδείχθηκε ποιοι και πως είχαν αφαιρέσει το ταμείο του πλοίου, οπότε ο Παππανικολής αποκαταστάθηκε, εισέπραξε από το δημόσιο ταμείο τα χρήματα που είχε δαπανήσει και διορίσθηκε (1841) κυβερνήτης της Κορβέτας «Αμαλία»[2]. Οι συμπατριώτες του Ψαριανοί αναγνώριζαν το ήθος και τις ικανότητές του.
Γι’ αυτό τον εξέλεξαν πληρεξούσιό τους το 1843. Δύο χρόνια αργότερα στάλθηκε στο Γύθειο για να κατευνάσει τα εξημμένα πνεύματα και να καταπραΰνει τις έριδες που είχαν προκύψει μεταξύ των Λακώνων. Στην συνέχεια άσκησε τα καθήκοντα πλοιάρχου έως το 1846, οπότε και διορίσθηκε Πρόεδρος του Ναυτοδικείου, θέση την οποία κατείχε μέχρι τον θάνατό του[3].
Χωρίς σύνταξη
Ωστόσο δεν φρόντιζε τον εαυτό του. Κατέβαλε προσπάθειες να τιμά τις εντολές που λάμβανε και να ανταποκρίνεται στα καθήκοντά του. Κατοικώντας σε ένα ταπεινό σπίτι προσπαθούσε να σπουδάσει τα παιδιά του. Ζώντας στερημένα έφτασε στο τέλος, το οποίο ήρθε το Σάββατο 29 Ιανουαρίου 1855[4]. Ο Αλέξανδρος Ραγκαβής έγραψε ένα έμμετρο επιτύμβιο επίγραμμα το πρώτο πεντάστιχο του οποίου ανέφερε: «Ο Δημήτριος ενταύθα Παππανικολής ετάφη / Δ’ αιμάτων τ’ όνομά του και λαμπάδος διαπύρου / εις τα κύματα της Χίου και της Ερεσσού εγράφη, / στερεόν ως επί λίθου χαραχθέν κ’ επί σιδήρου / εις της εθνικής αγάπης τ’ αδιάσειστα εδάφη».
Μετά τον θάνατο και την κηδεία του, η οποία έγινε από τον Ιερό Ναό Αγίας Ειρήνης στην Αθήνα με κάθε επισημότητα, αποκαλύφθηκε το δράμα που ζούσε η οικογένεια Παππανικολή. Ο Τύπος την αναγνώριζε ως «αξίαν οικτιρμού και πάσης δυνατής περιθάλψεως»[5]. Ο Δ. Παππανικολής γεννημένος το έτος 1790, ήταν 65 ετών όταν αποβίωσε, αφήνοντας χήρα την γυναίκα του Μαρούσα με πέντε παιδιά. Έμεινε χωρίς σύνταξη, ζώντας σε ένα υπόγειο του Πειραιώς, να λιμοκτονεί και να τρέφεται με την ελεημοσύνη του δήμου.
Δημήτριος Παππανικολής.
«Χήρα στενάζουσα…»
«Και όμως είναι η χήρα του Παππανικολή, του λεοντόκαρδου εκείνου ανδρός όστις πρώτος εδίδαξε τους Έλληνας να περιφρονώσι τα πλέοντα φρούρια των τυράννων» έγραφε η εφημερίδα «Αθηνά». «Είναι η χήρα του Παππανικολή, η πεινώσα εκείνη και γυμνητεύουσα, χήρα ανδρός ατρομήτου, όστις εν Σάμω διέσωσε τον Ελληνικόν στόλον από βέβαιον όλεθρον και δι’ αυτού διέσωσε την Ελλάδα» συνέχιζε η ίδια εφημερίδα[6]. Η μακροσκελέστατη περιγραφή της φτώχειας που βίωνε ο πυρπολητής, αλλά και η οικτρή κατάσταση που βίωνε η οικογένειά του μετά τον θάνατό του, είναι συγκλονιστική.
Ούτε τα έξοδα της κηδείας του δεν είχε, οπότε η οικογένειά του ζούσε σε απελπιστικές συνθήκες ανέχειας. Έξι μήνες μετά τον θάνατο του προστάτη της οικογένειας και εθνικού ήρωα η κατάσταση ήταν ακόμη πιο δυσάρεστη: «Η χήρα Μαρούσα στενάζουσα υπό το διπλούν βάρος της ενδείας και της σωματικής νόσου εις μάτην προσμένει τοσούτον ήδη χρόνον από της μεγαλοδωρίας της Κυβερνήσεως περίθαλψιν επάξιον εαυτής και των πέντε τέκνων της» έγραφε ο Τύπος[7]. Η γυναίκα εξασφάλιζε ένα πενιχρό γεύμα με την βοήθεια του δήμου Πειραιώς.
Χάρτης των Ψαρών (1688).
Άγνωστο δράμα
Ήταν η εποχή κατά την οποία δεκάδες αγωνιστές υπηρετούσαν τα δημόσια πράγματα και όχι μόνον δεν αποκόμιζαν κέρδη ή επιβίωναν με παχυλούς μισθούς αλλά διέθεταν στην πατρίδα την μικρή ή μεγάλη περιουσία τους. Το δράμα της Μαρούσας κράτησε επτά ολόκληρα χρόνια. Όσο βασίλευε ο Όθωνας δεν γνώρισε την στοργή που δικαιούταν εκ μέρους του κράτους. Μόνο μετά την Έξωση του Όθωνα, η Επαναστατική Κυβέρνηση, με Ψήφισμά της, της χορήγησε ισόβια σύνταξη 120 δραχμές τον μήνα[8].
Από την αλληλογραφία που σώζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και αφορά περισσότερο τον ένα γιο, τον Γεώργιο αλλά και από το Ψήφισμα της Προσωρινής (Επαναστατικής) Κυβερνήσεως που δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως αποκαλύπτεται ένα ακόμη δράμα της οικογένειας. Τα δύο αγόρια της οικογένειας, ο Γεώργιος και ο Αλκιβιάδης «εν παντελή διανοητική ανικανότητι πάσχουσιν» όπως αναφερόταν στο Ψήφισμα[9]. Δεν γνωρίζουμε από τι έπασχαν ακριβώς, αλλά ο Γεώργιος λόγω της ασθενείας του διέκοψε και τις σπουδές του στην Γερμανία, όπου είχε σταλεί με έξοδα του ελληνικού κράτους.
Η προτομή του Δ. Παππανικολή στο Πεδίον του Άρεως, έργο του Ν. Γεωργαντή.
Το επώνυμο
Πάντως ζητήματα που χρήζουν ιδιαίτερης έρευνας και αποκατάστασης είναι η προέλευση και η γραφή του επωνύμου του. Ως προς το πρώτο σε έγγραφο του Σχολάρχη Ν. Βάμβα (Πειραιάς 1837) αναφέρεται ότι «Ο Γεώργιος Δημητρίου Π. Νικολάου Ψαριανός, ηλικίας 15 ετών, ήλθε να μαθητεύση εις το εν Πειραιεί Σχολείον μου την 27 Μαρτίου 1837». Ήταν ο πρωτότοκος γιος του πυρπολητή, γεγονός το οποίο θέτει ζήτημα για την προέλευση του επωνύμου.
Αλλά σίγουρα λανθασμένα γράφεται το επώνυμό του με ένα π. Παππανικολής υπέγραφε ο ίδιος αλλά και ο γιος του Γεώργιος και αυτή είναι η ορθή γραφή, η οποία πρέπει να αποκατασταθεί και στο υποβρύχιο που φέρει το επώνυμό του. Εξάλλου με την εκδοχή Παππανικολής εγγραφόταν ο ίδιος και τα μέλη της οικογενείας του στα επίσημα έγγραφα και την ίδια εκδοχή χρησιμοποίησε ο πρώτος βιογράφος του Γεώργιος Παπασλιώτης (1822-1877)[10].
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Δημοκρατία» 4 Ιουνίου 2015
