Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Ο αγωνιστής Παναγής Σκουζές, προσωπογραφία. Λάδι σε καμβά. Μόνιμη Συλλογή Αθηναϊκού Μουσείου.
Ο Γεώργιος Τερτσέτης υπήρξε, κατά κοινή ομολογία, ο πρωτεργάτης για την διάσωση της εθνικής μνήμης. Δεν είναι μόνον τα απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη ή του Νικηταρά, του Φωτάκου και άλλων αγωνιστών που φρόντισε να εκδοθούν. Με τρόπο μεθοδικό μύησε στην προσπάθειά του σημαντικές πνευματικές φυσιογνωμίες και φρόντισε να γίνει κοινή συνείδηση η ανάγκη διάσωσης πάσης φύσεως τεκμηρίων.
Ενθάρρυνε τους αγράμματους πολέμαρχους να γράψουν και να μιλήσουν διηγούμενοι τα ένδοξα έργα τους στον Αγώνα. Όπως έγραψε χαρακτηριστικά ο Αγγ. Τερζάκης «ο Τερτσέτης, σαν υποταχτικός τους, θυσιάζοντας την προσωπική του δημιουργία, κρεμόταν από το στόμα και κατέγραφε…» [1]. Οι προσπάθειές του στέφθηκαν με επιτυχίες και παρήχθησαν κείμενα, τα οποία αποτελούν εθνική παρακαταθήκη και βασική πηγή πληροφοριών για τους ιστοριογράφους. Είναι μία από τις αξιομνημόνευτες πλευρές της εθνικής προσφοράς του.
Γεώργιος Τερτσέτης. Σκίτσο Μίνωα Αργυράκη (1950)
Ταξίδια στην Ευρώπη
Μετά τις περιπέτειες που είχε λόγω της στάσης του στην δίκη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στα τέλη 1835 και αφού είχε αποκατασταθεί στα δικαστικά του καθήκοντα, μετατέθηκε στο Εφετείο των Αθηνών. Στα μέσα όμως του επόμενου έτους (1836) και ενώ μεσουρανούσε η Αντιβασιλεία υπό τον Άρμασμπεργκ, παραιτήθηκε από την θέση του δικαστού. Έφυγε από την Ελλάδα και έζησε τα επόμενα επτά χρόνια, μέχρι τον Αύγουστο 1843, σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες.
Κυρίως παρέμεινε σε Αγγλία και Γαλλία, όπου παρακολούθησε ελεύθερες πανεπιστημιακές σπουδές και γνωρίστηκε με τον διάσημο ιστορικό Ιούλιο Μισελέ (1798-1874) και τον Ακαδημαϊκό, φιλόλογο και ιστορικό Κλοντ Σαρλ Φωριέλ (1772-1844). Ο τελευταίος ως γνωστόν μελετούσε και είχε εκδώσει ένα δίτομο έργο για την ελληνική δημοτική ποίηση κατά την διάρκεια της Επανάστασης. Οπωσδήποτε ο Γ. Τερτσέτης επηρεάστηκε από τις τάσεις της εποχής και απέκτησε γνώσεις και μεθοδολογία, στοιχεία που χρησιμοποίησε όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, το 1843.
Αυθεντικές μαρτυρίες
Περίπου τρία χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο 1846, διορίσθηκε Αρχειοφύλαξ – Βιβλιοφύλαξ της Βουλής των Ελλήνων, θέση την οποία κατείχε επί 28 έτη, δηλαδή μέχρι τον θάνατό του το 1874. Κατά την πολύχρονη αυτή θητεία του εργάστηκε για την οργάνωση και αξιοποίηση της Βιβλιοθήκης και του Αρχείου της Ελληνικής Βουλής. Έχοντας πλέον την τεχνογνωσία και πιστεύοντας στην ανάγκη της καταγραφής αυθεντικών μαρτυριών, πέτυχε να γραφτούν απομνημονεύματα από πολλούς αγωνιστές.
Είτε υπαγορευμένα σε εκείνον, όπως του Κολοκοτρώνη, του Νικηταρά, του Δήμου Τσέλιου, του Σταμάτη Μήτσα, του Μήτρου Δεληγεωργόπουλου κ.ά., είτε με την έντονη παρακίνησή του από τους ίδιους, όπως στις περιπτώσεις του Φωτάκου, του Παναγή Σκουζέ κ.ά. Θα σταθούμε ιδιαίτερα στην περίπτωση του τελευταίου, όχι μόνον διότι διαφέρει από τους άλλους αγωνιστές ως προς την προέλευση και τον πρότερο βίο αλλά και διότι θεωρείται τόσο από τον Γ. Τερτσέτη, όσο και από εκείνους που ασχολήθηκαν με το θέμα, ότι επρόκειτο περί συγγραφικής προσωπικότητας.
Χειρόγραφες Σημειώσεις Γεωργίου Τερτσέτη από τα Απομνημονεύματα του Παναγή Σκουζέ. Μόνιμη Συλλογή Αθηναϊκού Μουσείου.
Ο «κ. Α. Δουνοϊέ»
Η πρώτη παρουσίαση του χειρογράφου του Παναγή Σκουζέ στο κοινό έγινε στις 4 Οκτωβρίου 1859. Σχετική προαναγγελία δημοσιεύθηκε στον Τύπο: «Εμψυχωμένος από την εύνοιαν του Κοινού θέλω εκφωνήσει λόγον την προσεχή Κυριακήν 4 Οκτωβρίου, περί της παραδόσεως της ιστορίας της Νεωτέρας Ελλάδος παρά του κ. Α. Δουνοϊέ, και περί του χειρογράφου της αυτοβιογραφίας του μακαρίτου Παναγή Σκουζέ. Παρακαλώ τους Κυρίους και τας Κυρίας, όσοι ευαρεστούνται να με ακροασθώσι, να παρευρεθώσιν ακριβώς την 2 μ.μ. εις του Κ.[υρίου] Δουνοϊέ, πρότερον μεν Γυμνασίου, νυν δε ανήκον εις τον Γερουσιαστήν Κύριον Αντωνόπουλον, απέναντι της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Γ. ΤΕΡΤΣΕΤΗΣ»[2].
Pierre Anatole Dunoyer
Μέχρι σήμερα και παρά το γεγονός ότι με τα απομνημονεύματα και το χειρόγραφο του Π. Σκουζέ ασχολήθηκαν ενδελεχώς σημαντικότατες φυσιογνωμίες [Γ. Τερτσέτης (1859), Θ. Ν. Φιλαδελφεύς (1883-1884 και 1902), Δ. Γρ. Καμπούρογλους (1892 και 1931), Γ. Βαλέτας (1947) και Θανάσης Χ. Παπαδόπουλος (1975)] κανείς δεν απήντησε στο αυτονόητο ερώτημα ποιος ήταν ο «κ. Α. Δουνοϊέ» που τόσο συνδυάσθηκε με την πρώτη παρουσίαση των χειρογράφων του Π. Σκουζέ. Διότι ακόμη και το φυλλάδιο, το οποίο εξέδωσε ο Γ. Τερτσέτης παρουσιάζοντας την ομιλία που εκφώνησε εκείνη την ημέρα επιγράφεται «Περί της παραδόσεως της νεωτέρας Ιστορίας της Ελλάδος υπό του Κυρίου Α. Δουνοϋέ και περί του χειρογράφου της αυτοβιογραφίας του Παναγή Σκουζέ, Λόγος του βιβλιοφύλακος της Βουλής Γ.[εωργίου] Τ.[ερτσέτη]»[3].
Η έκδοση Τερτσέτη (1859).
Η έκδοση (1859)
Το φυλλάδιο αυτό εκδόθηκε με δαπάνη του Γεωργίου Π. Σκουζέ, γιού του Παναγή, «Εν Αθήναις» και «Τύποις Χ. Νικολάου Φιλαδελφέως, (Παρά τη Πύλη της Αγοράς αριθ. 120), 4 Οκτωβρίου 1859». Άρα βρισκόταν στην Ελλάδα το 1859 ο Ανατόλ Δουνοαγέ ή Δουνοϋέ ή Δουνοϊγιέ, όπως τον αποκαλούσαν ελληνιστί τον ιστορικό και φιλόλογο Pierre Anatole Dunoyer de Segonzac (1829-1908). Ήταν γιός του Γάλλου φιλελεύθερου οικονομολόγου Charles Dunoyer (Charles Dunoyer Barthélemy-Charles-Pierre-Joseph Dunoyer de Segonzac, 1786–1862) και της Clarisse Emilie Ghiselain (1797-1870). Νυμφεύτηκε την Isabelle Jeanne Rocquet (1846-1896) με την οποία απέκτησαν οκτώ παιδιά.
Κύριος σκοπός της επίσκεψής του τριαντάχρονου Γάλλου ήταν να διδάξει νεότερη Ελληνική Ιστορία σε σύγκριση με την Ευρωπαϊκή, Γαλλική γλώσσα και Φιλολογία. Εκ των αγγελιών που δημοσιεύθηκαν στις εφημερίδες προκύπτει ότι ο Γεώργιος Τερτσέτης ήταν εξ εκείνων που φρόντισαν για την φιλοξενία και την παροχή διευκολύνσεων στον τριαντάχρονο ευγενή Γάλλο, ο οποίος διακρινόταν για τα φιλελληνικά του αισθήματα. Ενόσω βρισκόταν στην Αθήνα, δημοσιεύθηκε στον γαλλικό Τύπο αρνητικό άρθρο για τις θέσεις που εκφράζονταν στο Ιόνιο Κράτος υπέρ της Ενώσεως με την Ελλάδα.
Φιλέλλην
Ο Γάλλος φιλόλογος φρόντισε να δημοσιεύσει ένα μακροσκελές και νευρώδες άρθρο υπέρ των ελληνικών δικαίων. Έγραφε χαρακτηριστικά: «Υπάρχει εν τη Ανατολή μέγα τι έθνος, όπερ λαλεί άπαν την αυτήν γλώσσαν, πρεσβεύει το αυτό θρήσκευμα, ζη δια των αυτών αναμνήσεων, τρέφει τους αυτούς πόθους, συντηρείται δια της αυτής ακραδάντου πίστεως εις τας τύχας, ας το μέλλον των επιφυλάττει, το έθνος αυτό δεν συγκροτείται μόνον εκ του ενός εκατομμυρίου και εκατόν χιλιάδων Ελλήνων, οίτινές εισιν άπας ο πληθυσμός του μικρού Βασιλείου της Ελλάδος· αυτό περιλαμβάνει σύμπαν το Ελληνικόν γένος·
» οι ραγιάδες της Θεσσαλίας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας, οι έμποροι της Κωνσταντινουπόλεως και της Σμύρνης, ο κάτοικοι των παραλίων της ελάσσονος Ασίας, οι ναύται των νήσων του Αιγαίου, έτι και νυν υποτεταγμένοι εις τους Τούρκους, οι υπό την προστασίαν της Α.Β.Μ. Ιόνιοι εισί τα στοιχεία, παντοδαπά, αλλ’ ουχί κεχωρισμένα της κοινωνίας ταύτης, ήτις διετηρήθη εναντίον της κατακτήσεως και ήτις διατηρείται εναντίον του μερισμού, όν την καταδικάζουσι να υποφέρη μέχρι τούδε αι Ευρωπαικαί συνθήκαι, το έθνος αυτό δεν ηδυνήθη να κατορθώση μέχρι του νυν, ίνα επανακάμψη εις μέγα κράτος· αλλ’, ελλείψει της υλικής ενότητος, αυτό κατέχει, πράγμα σπάνιον, την ηθικήν ενότητα, τουτέστιν ανάγκας, πόθους και συμφέροντα πολιτικά κοινά, μίαν πίστιν, ελπίδας και κοινόν μίσος»[4]. Αυτές ήταν οι απόψεις του Γάλλου φιλέλληνα που συνέδεσε την παρουσία του στην Αθήνα με την παρουσίαση του χειρογράφου του Παναγή Σκουζέ.
