Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Αέρηδες, ελαιογραφία 1836.
Κάποτε ζήτησαν από τον Σαράντο Καργάκο να γράψει εισαγωγή για πολυτελή έκδοση που αφορούσε το Ωρολόγιον του Ανδρονίκου Κυρρήστου, τον Πύργο των Ανέμων. Τότε ο σοφός δάσκαλος έκανε λόγο περί ανάγκης «από-βαρβαροποίησης» των Αθηνών και ισχυρίσθηκε πως το μέσον για να επιτευχθεί είναι όχι μόνον η διάσωση αλλά και η προβολή των μνημείων της ελληνικής πρωτεύουσας.
Για να τα γνωρίσουν βεβαίως οι τουρίστες αλλά ακόμη περισσότερο όσοι κατοικούν στην πόλη, και ίσως έτσι να την αγαπήσουν. Να εξοικειωθούν με τα μνημεία και να μην τα βλέπουν σαν μυστηριώδη τοτέμ. Διότι τότε υπάρχει ελπίδα να ενστερνιστούν το πολιτιστικό προϊόν και τις αξίες και ίσως θελήσουν να γίνουν και αυτοί παραγωγοί και όχι καταστροφείς της ομορφιάς.
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Σ. Καργάκος επέλεξε τον Πύργο των Ανέμων για να ξεδιπλώσει τις απόψεις του για το Αττικό τοπίο και την Αθήνα. Την πατρίδα του κάλλους, που έγινε «το άσυλο της ασχήμιας, το βασίλειο της κακογουστιάς, του λαϊκού και του νεοπλουτικού “κιτς”»[1]. Είναι από τα μνημεία τα οποία θεωρούνται το δακτυλικό αποτύπωμα της Ιστορίας και που δίνουν στην διεθνή κοινότητα την χειραψία με το χθες. Είναι η κληρονομιά που απλόχερα χαρίζει η Αθήνα στην παγκόσμια κοινότητα, προκειμένου να έλθει σε επαφή ο νέος με τον παλαιό κόσμο. Η υψηλή τέχνη μετατρέπεται σε διδάσκαλο ευαισθησίας για τους λαούς, δίνοντάς τους την δυνατότητα να απολαύσουν αλλά και να δημιουργήσουν πολιτισμό.
Τεκές Μεβλεβήδων
Η είσοδος του Πύργου των Αέρηδων ως τεκές των δερβίσηδων. Ed. Dodwell, London 1821.
Το μνημείο αυτό, το οποίο ο λαός αποκαλούσε Αέρηδες, διατηρώντας την μνήμη της αρχικής λειτουργίας του για περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια, προσέφερε το όνομά του και στην ευρύτερη περιοχή του. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και ακόμη περισσότερο στα χρόνια του Όθωνα, εκεί κτυπούσε η καρδιά της πόλης. Με ένα σημαντικό τμήμα του χωμένο στο χώμα αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής. Δεν γνώριζαν βεβαίως ότι επρόκειτο περί έργου του αρχιτέκτονα και αστρονόμου Ανδρονίκου από την Κύρρο της Μακεδονίας ή ότι λειτουργούσε μέσα του υδραυλικός μηχανισμός.
Εξάλλου, στην βυζαντινή εποχή και μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς, λειτούργησε ως εκκλησία και ως Τεκές του Τάγματος των Μεβλεβήδων. Μια νέα πραγματικότητα είχε διαμορφωθεί στην πόλη. Ωστόσο η λαϊκή πεποίθηση δεν επηρεαζόταν από τις χρήσεις αυτές. Ο λαός θεωρούσε πως ήταν η κατ’ εξοχήν κατοικία των πνευμάτων, των αερικών. Άλλωστε και οι δερβίσηδες που περιστρέφονταν μαινόμενοι κατά την εκτέλεση του θρησκευτικού χορού τους στα μάτια των απλών χριστιανών, φάνταζαν ως ξωτικά.
Ο Καράμπαμπας
Εκεί, εντός Ανδρονικείου, όπως το αποκάλεσε ο Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλους[2], λάμβαναν χώρα και διδαχές και είδη θρησκευτικών διασκεδάσεων από μη κανονικούς δερβίσηδες και γενικότερα των πιστών και των σοφών των γειτονικών Τεκέδων, Τζαμιών αλλά και του Μενδρεσέ. Οι περιγραφές που διαθέτουμε είναι γραφικές και πολύτιμες. Όπως ότι πολύχρωμα καντηλάκια είχε ο πολυέλαιος του μνημείου όταν λειτούργησε ως Τεκές, ενώ κρέμονταν από αυτά και αυγά στρουθοκαμήλου. Τα καντηλάκια φώτιζαν επιγραφές από ρητά του Κορανίου που στόλιζαν τους τοίχους.
Επίσης φώτιζαν την ιερή σημαία, την Ιερά Σπάθη και ιδίως το λεγενόμπρικο με διαυγέστατο νερό. Δίπλα κρεμόταν και ένα καθαρό προσόψιο, διότι τα μεσάνυκτα θα ερχόταν αθέατος να πλυθεί ο Καράμπαμπας. Οι θρύλοι και οι παραδόσεις λοιπόν, είτε χριστιανικοί είτε μουσουλμανικοί, συνόδευσαν το μνημείο στο πέρασμα των αιώνων. Και όποιος επιθυμεί έναν απέραντο πλούτο πληροφοριών θα αντλήσει από το περίφημο «Οδοιπορικό» ή ακριβέστερα «Βιβλίο των Ταξιδιών» του Τούρκου χρονογράφου και περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή.
Εφλατούν τσαντίρι
Γνωστός για τις υπερβολές, τις παραδοξολογίες ή τις κωμικές εξιστορήσεις, ο Τσελεμπή διασκέδαζε προφανώς τους συμπατριώτες του. Αλλά η καταγραφή θρύλων και παραδόσεων, όπως τους διαμόρφωνε η ανατολίτικη νοοτροπία και παράδοση, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Όπως το Ωρολόγιο του Κυρρήστου, τους γνωστούς μας Αέρηδες που φαίνεται πως εντυπωσίαζαν ιδιαιτέρως και τους μουσουλμάνους. Ο Τσελεμπή το αποκαλεί Εφλατούν τσαντίρι, δηλαδή Σκηνή του Πλάτωνα, και γράφει πως πρόκειται για μια καλύβα καμωμένη από μίαν οκτάγωνη πέτρα μονοκόμματη που συμβολίζει τους οκτώ ανέμους.
Λεπτομέρεια από τον Πύργο.
Εξειδικεύει μάλιστα πως οι τέσσερεις άνεμοι είναι αρσενικοί και οι τέσσερεις θηλυκοί, και οι πρώτοι παριστάνουν νέους που λάμπουν σαν το φεγγάρι, ενώ οι δεύτεροι ωραίες γυναίκες. Πρόκειται για σπουδαστήριο κτισμένο με μεγάλη τέχνη, διαπιστώνει ο Τσελεμπή, προσθέτοντας ότι οι άπιστοι Ρωμιοί πίστευαν πως στον θόλο, που έχει σχήμα σκηνής, βρίσκεται ένας τάφος και μέσα θαμμένος ο Έλληνας Φίλιππος. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο έγραψε πως στην σιδερένια βέργα του μαρμαρένιου θόλου της σκηνής οι αρχαίοι Έλληνες κρέμαγαν έναν καθρέφτη, όπως εκείνον που είχε ο Μέγας Αλέξανδρος. Εκεί έβλεπαν όλες τις κινήσεις των εχθρών και τις στρατιωτικές του δυνάμεις, ακόμη και τους αξιωματικούς του[3].
Θρύλοι
Σύμφωνα πάντα προς την παράδοση, στην αρχαία εποχή οι σοφοί οι οποίοι συγκεντρώνονταν στην πόλη των Αθηνών έκαναν διάφορες φιλανθρωπίες και έδιναν υπεράνθρωπα και υπερφυσικά δείγματα πολιτισμού χτίζοντας αριστουργήματα. Απόρροια της δικής τους δράσης ήταν το γεγονός ότι στην πόλη αυτή δεν έπεφτε ποτέ πανούκλα και δεν επιβίωναν φίδια, σκορπιοί, πελαργοί, κοράκια, ψύλλοι, ψείρες, κοριοί, κουνούπια και μύγες!
Για κάθε μία από τις ημέρες του χρόνου έφτιαχναν ένα μαγικό φυλαχτό για την θάλασσα και ένα για την ξηρά. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Τούρκο περιηγητή όλα αυτά τα είδωλα τέλειωσαν και οι δυνάμεις τους γκρεμίστηκαν και εξαφανίστηκαν την ευτυχισμένη νύχτα της γέννησης του Μωάμεθ. Υποστήριζε ακόμη πως έξω από την σκηνή –Πύργο των Ανέμων– ένας φιλόσοφος χρησιμοποιώντας την αστρονομία και ένα τετρακύκλιο έκτισε ένα μαρμάρινο κτίριο φανταχτερό που όμοιό του κανένας δεν μπόρεσε να κτίσει. Προφανώς αναφέρεται στα ερείπια της Ρωμαϊκής Αγοράς.
Φιλόσοφοι και Ιησούς
Προχωρώντας ο Τσελεμπή κάτω από το βράχο του Κάστρου των Αθηνών (Ακρόπολης) έβρισκε να υπάρχουν άντρα, σε καθένα από τα οποία υπήρχαν ασκηταριά, κατοικίες καλόγερων και μάγων αλλά και κελιά του Αριστοτέλη, του Ιπποκράτη, του Πυθαγόρα, του Γαληνού, του Φιλίπππου, του Πτολεμαίου, του σοφού Μαχάονα και του Πλάτωνα. Σε όποιο κελί κι αν μπει κανείς αισθάνεται ευωδιά από κανέλα, γαρύφαλλα, πιπερόριζα, κακουλέδες και άλλα μυρωδικά, γράφει με περισπούδαστο τρόπο. Εν συνεχεία αναφέρει ότι στην αρχαία εποχή όσοι σοφοί και επιστήμονες έφθαναν στην πόλη έμεναν στα κελιά αυτά.
Σπούδαζαν, μελετούσαν, συζητούσαν διάφορα επιστημονικά θέματα και τελειοποιούνταν σε διάφορες λεπτές και υψηλές επιστήμες. Γι’ αυτό πολλοί από τους ιστορικούς των αρχαίων αποκαλούσαν την Αθήνα πόλη των ανακαλύψεων και της προόδου. Αλλά ο Τσελεμπή υπέθετε πως οι φιλόσοφοι, μάλλον θα είχαν την θαυματουργό δύναμη της πνοής του Ιησού Χριστού, αφού κατόρθωναν να επικοινωνούν με τους σοφούς της Βαγδάτης ημέρα και νύχτα[4]!
Η περιοχή των Αέρηδων
Ο Πύργος των Αέρηδων και τα λείψανα της Ρωμαϊκής Αγοράς, περίπου 1880. Φωτ. Κ. Αθανασίου.
Όπως σωστά σχολίασε ο Κώστας Μπίρης, είναι φανερό από τα γραφόμενά του ότι οι Αθηναίοι είπαν στον Εβλιγιά Τσελεμπή ότι η πόλη αυτή είχε πλήθος διδασκαλείων, στα οποία σπούδαζαν Έλληνες και ξένοι απ’ όλα τα μέρη του κόσμου. Επίσης, ότι ήταν κέντρο φιλοσοφίας και γραμμάτων και είχε πνευματική επικοινωνία με ανάλογα κέντρα της Ανατολής. Έτσι, ο Εβλιγιά, τοποθέτησε τα διδασκαλεία στις σπηλιές της Ακρόπολης και κατέγραφε την πνευματική επικοινωνία σαν κάποια σατανική εφεύρεση!
Δεν είχαν την δυνατότητα να γνωρίζουν πληροφορίες που ήλθαν πλέον στο φως μόλις το 1838, όταν πλέον η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία αποκάλυψε πλήρως το μνημείο και άρχισε η μελέτη του. Επί πολλά χρόνια η περιοχή διατήρησε την εικόνα που είχε κατά την μακραίωνη δουλεία. Μόνον που άλλαξαν οι χρήσεις στην ευρύτερη περιοχή του Πύργου. Ο Μεντρεσές μετατράπηκε σε φυλακή. Στο Κουσέγιο της Τουρκοκρατίας, την περιοχή της βιβλιοθήκης του Αδριανού μετατράπηκε σε Στρατώνα και στην συνέχεια σε φυλακές. Λίγο παρακάτω η πλατεία Αγίου Πανετελεήμονα έγινε πλατεία Δημοπρατηρίου.
Η νεραϊδοπαρμένη
Συνέχισε όμως το μνημείο να περιβάλλεται από θρύλους για νεράιδες και στοιχειά. Μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες ακόμη οι γεροντότεροι άνδρες και γυναίκες αφηγούνταν την παράδοση για την νεραϊδοπαρμένη των Αέρηδων. Την ιστορία αυτή διηγούντο οι παλαιοί Πλακιώτες κανταδόροι στα ξενύχτια τους, τα σεληνοφώτιστα βράδια. Αφού τραγουδούσαν με τις κιθάρες κάτω από τα παράθυρα της καλής τους, κουρασμένοι πια, κατά τα ξημερώματα, κούρνιαζαν σε κάποια γραφική γωνιά της Πλάκας. Και όταν η αυγούλα στεφάνωνε με τα πρώτα φώτα της τα μάρμαρα του Κάστρου, έλεγαν ο ένας στον άλλον ιστορίες για νεράιδες και ξωτικά των Αθηνών.
Η πιο αγαπημένη αφήγηση αφορούσε μία παράδοση λίγα χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821. Τότε συνέβη -σύμφωνα με την παράδοση- ένα περιστατικό που αναστάτωσε την μικρή ακόμη Αθήνα. Ζούσε τα χρόνια εκείνα μια πεντάμορφη Αθηναία, η θυγατέρα του Μπούσουλα, που εξαφανίστηκε κάποιο βράδυ. Οι γονείς την αναζητούσαν μέρες και νύχτες. Ανησυχούσαν αγωνιούσαν, έκλαιγαν και οδύρονταν μέχρι που πίστεψαν ότι τους είχαν κλέψει το κορίτσι. Μέχρι που ένα βράδυ την βρήκαν στους Αέρηδες σε κακό χάλι. Το κορίτσι ήταν βουβό, είχε χάσει την μιλιά του και μόνον με νοήματα μπορούσαν να συνεννοηθούν μαζί του.
Την διάβαζαν στην εκκλησία οκτώ ημέρες και την ένατη επανήλθε η φωνή της. Τότε διηγήθηκε πως την άρπαξαν οι νεράιδες και την γυρνούσαν από βουνό σε βουνό χωρίς να καταλαβαίνει που την πήγαιναν. Η νεραϊδοπαρμένη κοπέλα έκλαιγε όλες αυτές τις ημέρες, ώσπου μία νεράιδα την λυπήθηκε. Της έδωσε μία σπρωξιά και άξαφνα βρέθηκε βουβή και πεσμένη στους Αέρηδες, όπου την βρήκαν οι δικοί της. Πλήθος τέτοιων διηγήσεων συνόδευαν τη ζωή της πόλης μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Κάθε φορά οι αφηγήσεις εμπλουτίζονταν αναλόγως της φαντασίας του αφηγητή.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Εστία» 13-14 Ιουλίου 2019
