Ο ευεργέτης Γεώργιος Χατζηκώνστας και το Ορφανοτροφείο της οδού Πειραιώς

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Διεθνής Ημέρα Φιλανθρωπίας σήμερα (5 Σεπτεμβρίου) και επιλέγουμε να παρουσιάσουμε την σπουδαία έκφραση αγάπης προς τον συνάνθρωπο, όπως αποτυπώθηκε στην ίδρυση και λειτουργία του «Ορφανοτροφείου Γεωργίου και Αικατερίνης Χατζηκώνστα»[1]. Ένα ακόμη γέννημα του μεγαλείου της ψυχής των Ηπειρωτών ευεργετών και το πρώτο Ορφανοτροφείο που λειτούργησε στην Αθήνα μετά την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους.[2]

Ο ευεργέτης

Ο εύπορος έμπορος των Ιωαννίνων Κωνσταντίνος και η σύζυγός του Μαργαρίτα Χατζή Κώνστα (Χατζηκώνστα) απέκτησαν πέντε παιδιά, τέσσερα αγόρια και ένα κορίτσι. Ο πρωτότοκος Αναστάσιος (1743-1815) και ο δευτερότοκος Γεώργιος (1753-1845), σε ηλικία 25 ετών και 15 ετών ο δεύτερος, έφυγαν αντιστοίχως για τη Μόσχα και την Κωνσταντινούπολη προκειμένου να ασχοληθούν με το εμπόριο. Με την εργασία τους συσσώρευσαν πλούτο και καταξίωση. Ο Αναστάσιος παρέμεινε άγαμος.

Ο Γεώργιος παντρεύτηκε την Αικατερίνη Μελαχροινού, γόνο κραταιάς οικογένειας των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Απέκτησαν οκτώ παιδιά, τέσσερα αγόρια και τέσσερα κορίτσια. Όταν έφυγε από τη ζωή ο μεγαλύτερος αδελφός του ο Γεώργιος αναγκάστηκε να μετακινηθεί στη Ρωσία προσεγγίζοντας το δίκτυο των Ελλήνων Ζωσιμαδών, Ριζάρηδων, Κομιζόπουλων κ.ά. Προσέφερε πολλά στην υπόθεση της Εθνεγερσίας ο Γ. Χατζηκώνστας και όσο πλησίαζε στο τέλος του βίου του αισθανόταν την υποχρέωση να προσφέρει ακόμη περισσότερα στην Ελλάδα. Συνέταξε τη διαθήκη του «Εν ονόματι της Αγίας ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος» και έστρεψε το βλέμμα του στις μεγάλες ανάγκες της, κυρίως στην ανέγερση ναών και νοσοκομείων.[3]

Η διαθήκη

Το εύρος των ευεργεσιών του (ναοί, νοσοκομεία, εξαγορά κτημάτων προς όφελος των κατοίκων κ.ά.) σε όλη την Ελλάδα είναι μοναδικό.[4] Οι τελευταίες επιθυμίες του Κ. Χατζηκώνστα, όπως αποτυπώθηκαν στην διαθήκη του, αποτελούν γραπτό μνημείο χριστιανικής πίστης, ελληνικής συνείδησης και ορθολογιστικής διαχείρισης. Ως προς το Ορφανοτροφείο των Αθηνών δεν υπήρχε σαφής πρόβλεψη, αλλά η απόφαση λήφθηκε από τον υιό του Ιωάννη. Μετά τον θάνατο του πατέρα του εγκαταστάθηκε με τη μητέρα του στην Αθήνα.

Αξιοποιώντας πρόβλεψη της διαθήκης και διαπιστώνοντας το μείζον κενό έσπευσε να το καλύψει. Εξάλλου δεν υπήρχε ακόμη πολιτική κοινωνικής πρόνοιας και τεχνικής εκπαίδευσης από το επίσημο κράτος και η ιδιωτική πρωτοβουλία μεγαλούργησε. Διότι το Ορφανοτροφείο δεν κάλυπτε απλώς τις ανάγκες φιλοξενίας των παιδιών, φρόντιζε να τα εκπαιδεύει σε ειδικότητες που δεν υπήρχαν στην ελληνική κοινωνία, ιδιαιτέρως δε στις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες της ελληνικής πρωτεύουσας.

Οικογένεια Βράνη

Το 1853 εκδόθηκε το βασιλικό διάταγμα για την ίδρυση του «Ορφανοτροφείου Γεωργίου και Αικατερίνης Χατζή Κώνστα», του οποίου την προεδρία αναλάμβανε ο διοικητής της Εθνικής Τραπέζης Γ. Σταύρου. Εν τω μεταξύ το 1854 ξέσπασε φοβερή επιδημία χολέρας η οποία απορφάνισε δεκάδες παιδιά. Πολλά εξ αυτών θα βρουν καταφύγιο στο νέο Ορφανοτροφείο, το οποίο στην πραγματικότητα συνεστήθη και ξεκίνησε τη λειτουργία του 1856, όταν εκδόθηκε η απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών για τον διοργανισμό του.[5]

Το οικόπεδο για την ανέγερση των εγκαταστάσεων έπρεπε να διατεθεί από το Δήμο Αθηναίων, Αλλά την ανάγκη αυτή έσπευσε να καλύψει ο καταγόμενος από την Κλεισούρα Καστοριάς Κωνσταντίνο Βράνη και οι γιοί του Γεώργιος και Αλέξανδρος που άκμαζαν στην Πέστη της Ουγγαρίας. Ήταν εξ εκείνων που είχαν επενδύσει στην Αθήνα και περιλαμβάνονταν στους πρώτους μετόχους της Εθνικής Τραπέζης. Εξάλλου το 1841 ο Κ. Βράνης διετέλεσε και υποδιευθυντής της Τραπέζης, με διευθυντή τον Γ. Σταύρου.[6]

Προσέφεραν την επί της οδού Πειραιώς κατοικία τους, η οποία αποτέλεσε και τον πυρήνα του κτιρίου (μεσημβρινή πλευρά) που διαμορφώθηκε με προσθήκες και αλλαγές τις επόμενες δεκαετίες. Ταυτοχρόνως προσέφερε και το αξιοσέβαστο ποσόν των τριών χιλιάδων δραχμών για τη διαμόρφωση της κατοικίας σε Ορφανοτροφείο.

Στην οδό Πειραιώς

Λανθασμένα γράφεται πως το κτίριο με τα νεοκλασικά χαρακτηριστικά είχε ανεγερθεί από τον Ερνέστο Τσίλερ. Το κτιριακό συγκρότημα της οδού Πειραιώς αναπτύχθηκε σταδιακά μέσω αγορών και δωρεών. Πρώτα οι κοιτώνες, ύστερα τα εργαστήρια, ο περίβολος, ο χώρος άσκησης, τα περίτεχνα κηπάρια. Η μεγάλη παρέμβαση που έδωσε την ενιαία νεοκλασική εικόνα στο κτίριο, δηλαδή την εικόνα που γνωρίζουμε από τις φωτογραφίες, έγινε τη διετία 1906-1907, με καθολική ανακαίνιση και διακόσμηση της πρόσοψης.

Την εργασία αυτή σχεδίασε και εκτέλεσε ο Ερν. Τσίλερ αφήνοντας ανεξίτηλη τη σφραγίδα του. Ο πανέμορφος Ναός του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος απόμεινε για να θυμίζει πως κάποτε εκεί υπήρχε το Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα, ανεγέρθηκε στον περίβολο του Ιδρύματος από την Ελένη Δημητρίου – Χατζηκώνστα τη διετία 1899-1901. Ήταν η σύζυγος του εγγονού του εθνικού ευεργέτη Ιωάννη Χατζηκώνστα.[7]

Αποτελέσματα

Η παρουσία και οι ισχυρές επαφές του Ιωάννη Χατζηκώνστα και ο λεπτομερής οικονομοτεχνικός σχεδιασμός, σε συνδυασμό με την τεχνική εκπαίδευση των απροστάτευτων και εγκαταλελειμμένων ορφανών αγοριών ήταν βασικές παράμετροι της επιτυχούς λειτουργίας του Ιδρύματος. Μόνον την πρώτη δεκαπενταετία λειτουργίας του (1856-1870), δηλαδή την περίοδο προεδρίας του διοικητού της Εθνικής Τραπέζης Γ. Σταύρου, φιλοξενήθηκαν και εκπαιδεύθηκαν 190 ορφανά παιδιά από όλη την Ελλάδα. Έγιναν ράφτες, υποδηματοποιοί και ξυλουργοί. Τα ορφανά από πατέρα και μάνα παιδιά που είχε μαζέψει η Αστυνομία από τους δρόμους της πρωτεύουσας ήταν πλέον περιζήτητοι τεχνίτες. [8]

Περισσότερα από ογδόντα χρόνια ανταποκρινόταν στους σκοπούς του το Ορφανοτροφείο, το οποίο εισήγαγε και πρωτοποριακές πολιτικές για το παιδί και την τεχνική εκπαίδευση. Δυστυχώς, στα χρόνια της Κατοχής το κτίριο επιτάχθηκε και λειτούργησε ως Φυλακές, χρήση που διατηρήθηκε αρκετά χρόνια μετά την απελευθέρωση. Το ίδρυμα απλώς αναλάμβανε τα έξοδα για την τεχνική εκπαίδευση λίγων ορφανών στη νυκτερινή Σεβαστοπούλειο Εργατική Σχολή. Αργότερα κτίσθηκε νέο κτίριο στη λεωφόρο Κηφισίας και άρχισε εκ νέου τη λειτουργία του το 1972.[9] Το κτιριακό «κόσμημα» που επηρέαζε τη μορφή και το χαρακτήρα της οδού Πειραιώς κατεδαφίσθηκε άδικα το 1963. το μεγαλύτερο μέρος του παραδόθηκε προς ανοικοδόμηση και ανεγέρθηκε το συγκρότημα που περιβάλλεται από τις οδούς Πειραιώς, Θερμοπυλών, Αγησιλάου και Μυλλέρου. Διεσώθη ευτυχώς ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου με τον περιβάλλοντα χώρο.[10]

Το Ίδρυμα συνεχίζει τη λειτουργία του ως Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου (Ν.Π.Ι.Δ.) με σκοπό «την περίθαλψη, ανατροφή και εκπαίδευση άπορων παιδιών» χωρίς να επιδοτείται από το δημόσιο. Οι εγκαταστάσεις του βρίσκονται στο Χαλάνδρι, απέναντι από το Ολυμπιακό Στάδιο. Σήμερα, φιλοξενεί 50 άπορα αγόρια και κορίτσια ως εσωτερικούς οικότροφους. Παράλληλα υποστηρίζει οικονομικά, με ένα σύγχρονο πρόγραμμα, 150 παιδιά, κυρίως μονογονεϊκών οικογενειών, τα οποία παραμένουν στο οικογενειακό τους περιβάλλον.