Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Χιλιάδες οι χαλύβδινες ψυχές που ύψωσαν το ανάστημά τους για να ελευθερώσουν την Πατρίδα το 1821. Άνδρες και γυναίκες που ξεχύθηκαν στον Αγώνα. Γνωρίζουμε αρκετούς και αρκετές εξ αυτών, αλλά δεν γνωρίζουμε τους περισσοτέρους. Όπως συμβαίνει σε κάθε μεγάλο γεγονός, έτσι και στην Εθνεγερσία έμειναν στη βιβλιογραφία, στα απομνημονεύματα, στις γραπτές και προφορικές αναμνήσεις και εν τέλει στην κοινή συνείδηση μερικές εκατοντάδες προσωπικοτήτων.
Όσο και αν φαίνεται περίεργο, ακόμη δεν έχουν «μιλήσει» όλα τα οικογενειακά αρχεία, δεν έχουν αποδελτιωθεί όλα τα έγγραφα και βεβαίως δεν έχουν παραδοθεί στη δημοσιότητα τα ονοματεπώνυμα όλων όσοι και όσες συνέβαλαν, ο καθείς στο μέτρο που μπορούσε, στην κοινή εθνική προσπάθεια.
Μάχη Ελλήνων με Τούρκους. Πίνακας του Γερμανού ζωγράφου Christian Johann Georg Perlberg (1806-1884).
Ο Αθηναίος Κατσαντώνης
Ένα καριοφίλι που βρόντηξε στην πολιορκία της Ακρόπολης και άστραψε στις μάχες της Αττικής. Κουρασμένο στάθηκε στο τέλος στο πλάι του γενναίου Αθηναίου πολεμιστή που το κρατούσε όταν ξεψυχούσε χτυπημένος από τούρκικο βόλι. Οι συμπολεμιστές του φρόντισαν το όπλο, το οποίο μετά από περιπέτειες έφτασε στα χέρια της οικογένειάς του. Η τελευταία το παρέδωσε στο Αθηναϊκό Μουσείο για να εκτεθεί λέγοντας μόνον τούτο: «Να φυλάτε καλά τούτο το καριοφίλι, γιατί έχει ψυχή και μιλάει. Αφηγείται την ιστορία του καπετάνιου Προκόπη Κατζαντώνη (:Κατσαντώνη) και ξεπάστρεψε πολλούς εχθρούς!» [1].
Υπήρχε λοιπόν και Αθηναίος καπετάνιος Κατσαντώνης που φαίνεται πως δεν είχε σχέση με τους γνωστούς και καταγόμενους από την Ήπειρο Κατσαντωναίους. Ξεσηκώθηκε η φαμίλια του και συμμετείχε στον Αγώνα, όπως πιστοποιεί ο Διονύσιος Σουρμελής στο θεμελιώδες έργο του[2]. Ο εν λόγω καπετάν Προκόπης συμμετείχε από την αρχή του αγώνα σε όλες τις μάχες και όσοι συναγωνιστές του άφησαν απομνημονεύματα, δεν παρέλειψαν να αναφερθούν στην ανδρεία του. Όπως συνέβη στην περίπτωση της μάχης του Χαϊδαρίου, όπου υμνείται η τόλμη όλων των Ελλήνων, ιδιαιτέρως όμως εκθειάζεται το θάρρος που επέδειξαν οι οπλαρχηγοί και ανάμεσά τους ο Προκόπιος Κατσαντώνης.
Το καριοφίλι του Προκ. Κατσαντώνη. Από τις συλλογές του Συλλόγου των Αθηναίων.
Τρεις «αρχηγοί»
Ο Αθηναίος αυτός αγωνιστής έμελλε να ολοκληρώσει τον επίγειο βίο του στεφανωμένος με δάφνες στη μάχη του Καματερού, τέλη Ιανουαρίου 1827. Ένα από τα σημαντικά πολεμικά επεισόδια του εθνικο-απελευθερωτικού μας Αγώνα, το οποίο έληξε με δεινή ήττα των Ελλήνων και με απώλειες σημαντικών Ελλήνων και φιλελλήνων αγωνιστών. Για την στρατηγική που ακολουθήθηκε και την εξέλιξη της μάχης καταγράφονται διαφορετικές εκτιμήσεις από συγγραφείς όπως οι Διονύσιος Σουρμελής, Ιωάννης Μακρυγιάννης, Σπυρίδων Τρικούπης, Λάμπρος Κουτσονίκας κ.ά.
Βρισκόταν σε εξέλιξη ένα σχέδιο που προέβλεπε επίθεση των Ελλήνων εναντίον της Χασιάς με αντικειμενικό σκοπό να καταλάβουν την οχυρή αυτή θέση και από εκεί να παρεμποδίζουν την αποστολή ενισχύσεων προς το τουρκικό στρατόπεδο των Αθηνών. Τα ελληνικά σώματα ξεκίνησαν, την νύχτα της 21ης Ιανουαρίου 1827, από την Ελευσίνα. Ύστερα από πορεία τεσσάρων ωρών έφθασαν στην Χασιά και από εκεί ένα μέρος της δύναμής τους κινήθηκε προς το Μενίδι. Ως ισότιμοι αρχηγοί του σώματος αυτού ήταν ο ελληνικής καταγωγής γενναίος και ενθουσιώδης απόστρατος συνταγματάρχης του γαλλικού στρατού Διονύσιος Βούρβαχης, ο Πανούτσος Νοταράς και ο Βάσος Μαυροβουνιώτης.
Διονύσιος Βούρβαχης
Ενθουσιώδης Βούρβαχης
Φαίνεται πως αυτή η τριαρχία κόστισε ακριβά στο εκστρατευτικό αυτό σώμα. Διότι δεν αποφάσιζε για την επιχείρηση μόνον ένας και οι απόψεις για τον τρόπο που έπρεπε να κινηθούν ήταν διαφορετικές. Οι B. Μαυροβουνιώτης και Π. Νοταράς, έμπειροι στον πόλεμο με τους Τούρκους και καλοί γνώστες των στρατιωτών, της ψυχολογίας και των ικανοτήτων τους, ήθελαν να αποφύγουν την μάχη εκ παρατάξεων. Προτιμούσαν να περιμένουν τον εχθρό στα υψώματα και να κάνουν αιφνιδιαστικές επιθέσεις στο στρατόπεδο του Κιουταχή. Δεν ήθελαν αντιπαράθεση στην πεδιάδα, όπου υπερτερούσε το καλά γυμνασμένο ιππικό των Τούρκων.
Από την άλλη ο ενθουσιώδης Δ. Βούρβαχης, προερχόμενος από τον γαλλικό στρατό, γνώριζε καλά τον τακτικό πόλεμο στην πεδιάδα. Ίσως να αγνοούσε την ιδιότυπη μορφή του πολέμου μεταξύ των Ελλήνων επαναστατών και των Τούρκων. Όπως παραδίδει ο Δημήτριος Γέροντας[2], τόσο οι δύο άλλοι αρχηγοί, όσο και οπλαρχηγοί που συμμετείχαν στην εκστρατεία εκείνη και ανάμεσά τους οι Προκόπιος Κατσαντώνης και Αναγνώστης Κουρκακιώτης, κατέβαλαν προσπάθειες να μεταπείσουν τον γενναίο και επίμονο αγωνιστή. Εκείνος επέμενε, οι δυνάμεις παρατάχθηκαν στην πεδιάδα και το σώμα του Βούρβαχη τοποθετήθηκε στην προφυλακή.
Άνιση μάχη
«Βούρβαχη εμείς άνανδροι δεν είμαστε. Θα δεις όμως, αν επιζήσεις και επιζήσω, ότι τα μάτια των Τούρκων είναι πράσινα! Ιδού κατασκευάζω το οχύρωμά μου μπροστά από το δικό σου»[3] του είπε ο γενναίος Β. Μαυροβουνιώτης. Δεν είχαν καλά – καλά προλάβει οι Έλληνες να δημιουργήσουν πρόχειρα οχυρώματα και ο έμπειρος Κιουταχής, αντιλήφθηκε την πλεονεκτική του θέση. Χαράματα της 27ης Ιανουαρίου 1827 εξαπέλυσε καταιγιστικά πυρά κονιορτοποιώντας τις ελληνικές θέσεις που υπεράσπιζαν τα σώματα του Π. Νοταρά και του Β. Μαυροβουνιώτη. Επιτίθεται και στην πεδινή θέση του Βούρβαχη με 600 ιππείς που τους ακολουθούσαν περίπου 2.000 πεζοί.
Το τουρκικό ιππικό υπερφαλάγγισε τα ασθενικά χαρακώματα των ανδρών του Βούρβαχη. Η μάχη δόθηκε σώμα με σώμα και ο γενναίος συνταγματάρχης του γαλλικού στρατού κράτησε για λίγο τις δυνάμεις του αλλά η μάχη ήταν άνιση. Το τάγμα του Βούρβαχη αποδεκατίσθηκε από τον εχθρό που υπερτερούσε σε αριθμό και οπλισμό και μεταξύ των πρώτων έπεσε ο σπουδαίος εκείνος άνδρας με την ελληνική ψυχή. Μαζί του έπεσαν περίπου τριακόσιοι Έλληνες πολεμιστές και ο Γάλλος υπασπιστής του και φιλέλληνας λοχαγός Gibassier. Ο τελευταίος είχε φθάσει στην Ελλάδα μέσω Λιβόρνου, με τις ευχές της οικογένειάς του και επιστολές που είχε λάβει από τον Φαβιέρο.
Μεχμέτ Ρεσίτ πασάς (Κιουταχής)
Ο ανδρείος
Εκεί έπεσε και ο καπετάν Προκόπης Κατσαντώνης «μαχόμενος ανδρείος εις την θέσιν του, ομού με εξήκοντα Αθηναίους, έχοντας τον ζήλον θερμότερον υπέρ της ιδίας μητρός των»[4], όπως έγραψε ο Δ. Σουρμελής. Οι απώλειες ήταν σοβαρές αφού στην ίδια μάχη χάθηκε και ανδρείος Μενιδιάτης Αναγνώστης Κουρκατιώτης.
Οι στρατιώτες των δύο άλλων ελληνικών σωμάτων βλέποντας την άγρια σφαγή τράπηκαν σε φυγή. Ο Κιουταχής έκοψε τα κεφάλια των νεκρών Ελλήνων, του Βούρβαχη και τεσσάρων φιλελλήνων και τα έστειλε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τις στολές τους. Εμφανιζόταν πως νίκησε εχθρική δύναμη που είχε διοικητές ευρωπαϊκού στρατού.
Ήττα και καριοφίλι
Λόγω της σοβαρότητος της ήττας πλήθος κριτικών επιχειρούν αναλύσεις και αποδόσεις ευθυνών. Οι Δ. Σουρμελής και Ι. Μακρυγιάννης αποδίδουν την ήττα στον Β. Μαυροβουνιώτη για την αδύνατη επιχειρησιακώς θέση που είχε επιλεγεί, παρά τις συζητήσεις που είχαν κάνει να πιάσουν τα υψώματα. Ο Δ. Σουρμελής επίσης αποδίδει ευθύνες στον Μαυροβουνιώτη αλλά και στον Δ. Βούρβαχη, διότι επέμεινε στην επιλογή του επειδή καταφρονούσε τους άτακτους. Ξένοι ιστορικοί έχουν ιδιαίτερα ασχοληθεί με τον μεγαλειώδη θάνατο Ελλήνων και Φιλελλήνων.
Όσο για τον Κιουταχή αναθάρρησε υπέρμετρα φτάνοντας στο σημείο να προτείνει στους υπερασπιστές του Κάστρου των Αθηνών να παραδοθούν για να μην πάθουν τα ίδια. Την θυσία του Αθηναίου Προκοπίου Κατσαντώνη έμειναν να θυμίζουν η τιμή που του απέδωσε ο Δήμος Αθηναίων, αποδίδοντας το όνομά του σε μικρή οδό του Νέου Κόσμου και το καριοφίλι του. Τεκμήριο της μάχης που εκτίθεται στο «Αθηναϊκό Μουσείο». Δωρεά στην πόλη μίας από τις απογόνους του. Ξεκρέμασε το όπλο από τον τοίχο του πατρικού της, το οποίο είναι κοντά στις οδούς Δ. Βούρβαχη και Π. Κατσαντώνη, για να θυμίζει το τιμημένο αίμα με το οποίο πότισαν την Αττική γη εκείνοι που θυσιάστηκαν για την δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους.
