Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Όποιος κατεβαίνει την Ιερά Οδό, βγαίνοντας από την πόλη των Αθηνών, συναντά στη δεξιά πλευρά του δρόμου το μεσαιωνικό ναΰδριο του Αγίου Σάββα, του οποίου τη μνήμη εορτάζουμε σήμερα. Είναι ένα από τα εκκλησάκια του Ελαιώνα, το οποίο κτίστηκε πάνω σε ερείπια της θεάς Δήμητρας και ευτύχησε να βρίσκεται πάνω στον πανάρχαιο δρόμο και ν’ απολαμβάνει ιδιαίτερες τιμές.
Η Ιερά Οδός στο ύψος του Αγίου Σάββα (αριστερά), γύρω στα 1920. Δεξιά διακρίνονται τα καφενεία.
Μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα η Ιερά Οδός δεν ήταν παρά ένας επαρχιακός χωματόδρομος περιορισμένου πλάτους. Στο ύψος της περιοχής του Αγίου Σάββα υπήρχαν διάφορα κτίσματα αλλά και καφενεία που λειτουργούσαν ως «σταθμός» για όσους εισέρχονταν ή εξέρχονταν από την πόλη των Αθηνών. Δεν έχει ακόμη όμως σχολιαστεί το γεγονός ότι ατύπως, δηλαδή χωρίς θεσμική κατοχύρωση, υπήρχε και η συνοικία του Αγίου Σάββα!
Ποιά ήταν όμως τα όρια της συνοικίας αυτής; Όπως μας πληροφορεί ο Νικόλαος Θ. Μώρος, το όριο της συνοικίας προς βορρά ήταν η λεωφόρος Καβάλας και προς νότο τα όρια του Αγίου Ιωάννη Ρέντη.
Σε βάθος δε εκτεινόταν ανατολικά ως το Αιγάλεω και δυτικά ως τον Βοτανικό. Τόσο τα όρια όσο και οι χρήσεις προσδιόριζαν μια συνοικία που είχε καθαρά γεωργικό και αργότερα και βιομηχανικό χαρακτήρα. Τριγύρω από τον Άγιο Σάββα υπήρχαν τεράστιες εκτάσεις με λαχανόκηπους και διεσπαρμένους στάβλους με αγελάδες. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι η περιοχή παρήγαγε προϊόντα τα οποία τροφοδοτούσαν την αγορά των Αθηνών.
Ο ναός του Αγίου Σάββα τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα.
Χαμόσπιτα, υποστατικά και λάκκοι των απειροπληθών Κεραμοποιείων. Ένα γεγονός που δεν έχει απασχολήσει την ιστοριογραφία υπήρξε καθοριστικό για την τύχη της περιοχής. Τον Δεκέμβριο του 1934 μια καταστρεπτική πλημμύρα, εκτός από τα ανθρώπινα θύματά της, είχε και ολέθριες συνέπειες για την περιοχή. «Θυμωμένος» ο Κηφισός, ξεχείλισε προκαλώντας μεγάλη συμφορά. Περισσότερα από 2.000 στρέμματα κήπων μετατράπηκαν σε λασπώδεις πλατείες, τα προϊόντα καταστράφηκαν, τα δένδρα ξεριζώθηκαν και χάθηκαν ολόκληρες περιουσίες. Εξάλλου, σπιτάκια και στάβλοι εμφάνισαν ρωγμές και ανεπανόρθωτες ζημιές.
Σε μια νύχτα οι καλλιεργημένες εκτάσεις μετατράπηκαν σε χέρσους τόπους καλυμμένους από ογκώδεις σωρούς άμμου. Οι ζημιές ήταν υπέρογκες και πολλοί ήταν εκείνοι που δεν κατόρθωσαν να επαναφέρουν τις περιουσίες τους στην προτεραία κατάσταση. Προς την ανατολική πλευρά της συνοικίας του Αγίου Σάββα, δηλαδή προς την πλευρά της Κολοκυνθούς, υπήρχαν τα περισσότερα προβλήματα.
Από το ύψος του εργοστασίου Λαναρά μέχρι και τη συνοικία του Αγίου Σάββα διακοπτόταν η φυσική χάραξη του παραπόταμου του Κηφισού. Έτσι, τα νερά ξεχύνονταν προς διάφορες κατευθύνσεις, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται μικροί χείμαρροι.
Ο ναός του Αγίου Σάββα τη δεκαετία 1930.
Οι χείμαρροι αυτοί περνούσαν ακόμη και πέραν του Αγίου Ιωάννη Ρέντη, προκαλώντας καταστροφές. Σημαντικό επίσης πρόβλημα για την περιοχή ήταν τα κεραμοποιεία και τουβλοποιεία. Κοντά τους ανοίγονταν βαθύτατες τάφροι προς εξασφάλιση του απαραίτητου αργιλώδους χώματος, το οποίο διέθετε άφθονο η περιοχή. Ύστερα παρέμεναν ως «πληγές» ανοιχτές και μετατρέπονταν σε εστίες μόλυνσης. Η ελονοσία θέριζε την περιοχή και οι συνθήκες ήταν αποτρεπτικές για την κατοικία. Προς την άλλη πλευρά, δηλαδή προς την πλευρά του Βοτανικού και του Αγίου Ιωάννου Ρέντη, την ολοένα μειούμενη χρήση των κήπων έσπευσαν να καλύψουν διάφορες βιοτεχνικές και βιομηχανικές χρήσεις. Είναι το χαρακτηριστικό της δεκαετίας του 1930.
Τα ακατάγραφα μικροτοπωνύμια της περιοχής
Εν τω μεταξύ ο Άγιος Σάββας, υπό οιεσδήποτε συνθήκες, συνέχισε να καλύπτει τις ανάγκες της περιοχής. Παραμένει εξάλλου ακόμη στις ημέρες μας ενοριακός ναός, με πυρήνα τους κατοίκους της γειτονιάς Μαρκόνι, η οποία επιμένει να στέκεται όρθια καταμεσής του πάλαι ποτέ ακμάζοντος Ελαιώνα. Επίσης, είναι πολλά τα ακατάγραφα μικροτοπωνύμια της περιοχής. Εκεί όπου βρίσκεται ο ναός του Αγίου Σάββα ήταν η θέση Γερακίνα και εκεί όπου βρίσκονται σήμερα οι υπηρεσίες καθαριότητας του Δήμου Αθηναίων επικρατούσε το τοπωνύμιο Φράγκαινα.
