Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ
Λευίτες, λαός, τραγουδιστές, δασκάλοι,
μια σκέψη, μια ιστορία, μια φαντασία
μόλις τινάχτη από το πάλεμα άλλη
των Ελλήνων η παλιγγενεσία,
στη γλύκα μας και στην ανεμοζάλη,
στα κορφοβούνια, στα κλειστά γραφεία,
Εσύ Αγία του Θεού, Ιδέα Μεγάλη
Κωνσταντινουπολίτισσα, η Σοφία!
Ο αρματωλός, η λύρα, το κοντύλι,
καυχήματα κ’ ενθύμισες κ’ ελπίδες
να! Ταιριάζουν, κι από λογής πατρίδες,
και φιλιούνται κι’ αδέλφια είνε τα χείλη
στον ίσκιο Σου αποκάτου. Στοιχειωμένος
έγινε σκέπη ο ίσκιος Σου στο Γένος.
Κωστής Παλαμάς
Κωστής Παλαμάς. Από τις συλλογές της ΕΣΗΕΑ
Το ποίημα αυτό δημοσιευόταν στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας «Εστία» στις 28 Μαΐου 1919 και στη διπλανή στήλη δημοσιευόταν η διευκρίνιση: «Δημοσιεύομεν εμπνευσμένο ποίημα του μεγάλου μας ποιητού κ. Κωνστ. Παλαμά, το οποίον ούτος μας έστειλε συνοδευόμενον υπό της κάτωθι επιστολής: «Φίλη Εστία, Γραμμένο από κάμποσο καιρό, ατύπωτο, βγαλμένο από μια σειρά μεγάλη το απλό δεκατετράστιχο που ακολουθεί, το αφιερώνω, ταπεινότατος στιχοπλόκος, στο Σεβασμιώτατο Τοποτηρητή του Οικουμενικού Θρόνου Μητροπολίτη Δωρόθεο, που με το εξαγγελτικό του πέρασμα συμβολίζει, τονώνει και ολοκληρώνει τα εθνικά ιδανικά. Αν θέλετε, φιλοξενήστε το τραγούδι στο φύλλο σας. Με τιμή και αγάπη Κωστής Παλαμάς».
Ο Τοποτηρητής
Είχε ξεχειλίσει η συγκίνηση του ποιητή και τα στήθη του είχαν φουσκώσει από τα συναισθήματα που προκάλεσε η υποδοχή του Τοποτηρητή του Πατριαρχικού Θρόνου της Κωνσταντινουπόλεως Μητροπολίτου Δωροθέου υπό της Αυτοκεφάλου Ελληνικής Εκκλησίας στην Μητρόπολη των Αθηνών, η οποία τον Μάιο 1919 ζούσε μεγαλειώδεις στιγμές. Το ευτυχές γεγονός που πλημμύριζε τον απανταχού Ελληνισμό με ελπίδες ήταν η κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως, από τον προηγούμενο Νοέμβριο, από τα στρατεύματα της Αντάντ. Δημιουργήθηκε καθεστώς συμμαχικής κατοχής με την παρουσία βρετανικών, γαλλικών και ελληνικών πλοίων.
Ωστόσο η Ελλάς βρισκόταν στο απόγειο του Εθνικού Διχασμού, ο οποίος είχε επηρεάσει και τις εκκλησιαστικές ηγεσίες. Πρωθυπουργός της χώρας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ενώ ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος βρισκόταν στην εξορία. Μητροπολίτης Αθηνών από τον Μάρτιο 1918 ήταν ο φίλα προσκείμενος στον Ελ. Βενιζέλο Μελέτιος Μεταξάκης, αφού προηγουμένως με σειρά μεθοδεύσεων απομακρύνθηκε ο Θεόκλητος Α’.
Σπάνιο φωτογραφικό τεκμήριο, 25 Μαϊου 1919: Ενώ στην Αθήνα υποδέχοντο πανηγυρικώς τον τοποτηρητή του θρόνου Δωρόθεο, οι Τούρκοι έξω από την Αγία Σοφιά διαμαρτύροντο για την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως από τα συμμαχικά στρατεύματα.
Αλλά και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γερμανός Ε’ είχε παραιτηθεί από τον Θρόνο τον Οκτώβριο 1918 και Τοποτηρητής ανέλαβε ο Μητροπολίτης Προύσης Δωρόθεος Μαμμέλης. Αναδείχθηκε σε ισχυρή εκκλησιαστική προσωπικότητα και διατήρησε τη θέση αυτή επί μία διετία περίπου. Το 1919 μετέβη στο Παρίσι και κατά την επιστροφή του επισκέφθηκε την Αθήνα προκειμένου να έλθει σε συνεννοήσεις, δεδομένου ότι οι κινήσεις ήταν εναρμονισμένες τόσο με την ηγεσία της Εκκλησίας της Ελλάδος όσο και με την πολιτική ηγεσία.
24 Μαΐου 1919
Η επίσημη τελετή υποδοχής του πραγματοποιήθηκε στις 24 Μαΐου 1919 στην Μητρόπολη Αθηνών, όπου τον ανέμενε σύσσωμη η εκκλησιαστική, πολιτειακή και πολιτική ηγεσία. Ο ατυχής Βασιλεύς Αλέξανδρος Α’ δεν παρίστατο στην τελετή αλλά αντιπροσωπεύθηκε από τον Αυλάρχη Ιωάννη Γρυπάρη. Νομάρχες, δήμαρχοι, στρατηγοί, βουλευτές αλλά και οι περίφημες Επιτροπές Αλυτρώτων κατέκλυσαν τον Ναό. Οι αρχηγοί των δύο εκκλησιών έφθασαν με αυτοκίνητο φορώντας τα επίσημα άμφιά τους και ευλογώντας το πλήθος. Ο Τοποτηρητής κατέλαβε τη θέση του στον Δεσποτικό Θρόνο και άρχισε η δοξολογία χοροστατούντος του Αθηνών Μελετίου.
Προσφώνησε τον υψηλό επισκέπτη λέγοντας πως «είναι αληθές ότι έχομεν εδώ αναπαυόμενον εις αυτήν την Εκκλησίαν τον Πατριάρχην Γρηγόριον τον Ε’, έχομεν το ιερόν του σκήνωμα. Αλλά ζώντα αντιπρόσωπον της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας το πρώτον ήδη δεξιούμεθα». Το γεγονός οπωσδήποτε συγκινούσε τους Έλληνες οι οποίοι ζούσαν, μάλλον με τον πλέον δραματικό τρόπο την ακμή αλλά ταυτοχρόνως και την πλήρη απαξίωση, όπως απεδείχθη εκ των υστέρων, της Μεγάλης Ιδέας. Ο Αθηνών πάσχιζε να καταδείξει πως τα πράγματα έβαιναν κατ’ ευχήν και είχε μεταστραφεί το κλίμα.
Ο τοποτηρητής του θρόνου Μητροπολίτης Προύσης Δωρόθεος Μαμμέλης
Ο Αρχηγός της Φυλής
Αναφέρθηκε στην Κατάληψη της Σμύρνης, την ύψωση της Ελληνικής Σημαίας στα Πατριαρχεία και την επίσκεψη του Έλληνα αρχιστράτηγου στη Βασιλεύουσα. Εξήρε το ρόλο του Τοποτηρητού «αγωνισθέντος εν Παρισίοις παρά το πλευρόν του Αρχηγού της Φυλής διά τα Ελληνικά δίκαια». Αρχηγό της Φυλής αποκαλούσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος βρισκόταν στο Παρίσι για επαφές κυρίως στο περιθώριο της πολύμηνης Συνδιασκέψεως Ειρήνης. Οι επαφές των δύο ανδρών, του Έλληνα Πρωθυπουργού με τον Τοποτηρητή του Θρόνου υπήρξαν στενές και διέποντο από αμοιβαία εμπιστοσύνη
Πάντως, ο Τοποτηρητής Δωρόθεος ενθουσίασε όσους βρέθηκαν στην σημαντική εκείνη τελετή στη Μητρόπολη των Αθηνών. «Η Ορθόδοξος Ελληνική Εκκλησία δεν υπήρξε μόνον θρησκευτική αρχή καθοδηγούσα τους πιστούς εις τα καθήκοντά των, αλλ’ εχρησίμευσε προ παντός ως Ιερόν Παλλάδιον, εν τω οποίω εθησαυρίσθη ο Αυτοκρατορικός Αετός, ο συμβολίζων τους εθνικούς πόθους και τα εθνικα ιδεώδη, τα εκδηλούμενα δια μιάς και μόνης φράσεως: «πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι…». Οι λέξεις αυτές βγαλμένες από τα χείλη του θρησκευτικού ηγέτου της Ορθοδοξίας προκαλούσαν δάκρυα στους πιστούς, οι οποίοι τον άκουγαν στη συνέχεια να περιγράφει τους διωγμούς που υπέστη το Πατριαρχείο επί πέντε αιώνες από τους Αγαρηνούς.
«Παρ’ όλα ταύτα η Ελληνική Εκκλησία υπήρξεν ανταξία της αποστολής της, επιτελέσασα ευθαρσώς το ιερόν προς την Πατρίδα καθήκον», επεσήμανε ο Ιεράρχης, ενώ στην συνέχεια ανεφέρθη στην εντολή την οποία είχε λάβει «εκ μέρους του αλυτρώτου Γένους να μεταβεί στο Παρίσι» και να την θέσει υπ’ όψιν των «ισχυρόν παρά τω πλευρώ του απαραμίλλου Προέδρου της Ελληνικής Κυβερνήσεως».
«Εις την Αγιά Σοφιά…»
Συνεπαρμένος προφανώς από το κλίμα συγκινήσεως και ενθουσιασμού που επικρατούσε εντός της Μητροπόλεως Αθηνών ο Τοποτηρητής του Θρόνου Δωρόθεος τόνισε πως επέστρεφε από το Παρίσι αισιόδοξος και προέβη σε μία αποκάλυψη που έκανε όσους παρακολουθούσαν να ξεσπάσουν σε ζητωκραυγές και θερμές εκδηλώσεις. «Πράγματι δεν αντέχω να μη σας το μεταδώσω: Ο Αρχηγός της Φυλής (σ.σ. εννοώντας τον Ελ. Βενιζέλο) προπέμπων με εις τον σιδηροδρομικόν σταθμόν, μου είπε: “Καλήν αντάμωσι εις την Αγιά Σοφιά. Ελπίζω ότι θα λειτουργήσωμεν εκεί και θα σου φιλήσω το χέρι”»!
«Ο Αρχηγός του Έθνους ουδέποτε μέχρι τούδε διεψεύσθη εις τας επαγγελίας του. Και το μυσαρόν έμβλημα της Τυραννίας ταχέως θα αφαιρεθή εκ του τρούλλου της Αγίας Σοφίας, ίνα στηθή εκεί το σύμβολον της Αγάπης, της Πίστεως και της Ελευθερίας: Η Κυανόλευκος» ήταν τα τελευταία λόγια του πριν οδηγηθεί, υπό την συνοδεία του Υπουργικού Συμβουλίου στο Μητροπολιτικό Μέγαρο. Αλλά και ο βασιλιάς Αλέξανδρος, τον οποίο επισκέφθηκε και είχε συνομιλία μαζί του επί τριάντα λεπτά, τον προέπεμψε εκφράζοντας την ευχή λίαν προσεχώς να ευτυχήσει να του ανταποδώσει την επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη.
Οι εξελίξεις όμως διέψευσαν τις προσδοκίες και τις ελπίδες όλων. Μεθοδεύσεις οι οποίες αποκαλύπτονται τα τελευταία χρόνια από τους ερευνητές αναδεικνύουν το παρασκήνιο που απέτρεψε την ευόδωση των σκέψεων που είχαν επικρατήσει αρχικώς και ήθελαν την Αγία Σοφία να εκπληρώνει το σκοπό της. Ο Τοποτηρητής Δωρόθεος Μαμμέλης εκδήμησε το 1921 ενώ βρισκόταν στο Λονδίνο και δεν κατέλαβε κανονικώς τον Πατριαρχικό Θρόνο.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ως γνωστόν ηττήθη στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 και αποσύρθηκε στο Παρίσι, ενώ ο Μελέτιος Μεταξάκης έφυγε στην Αμερική όταν επανήλθε στον Θρόνο ο Θεόκλητος Α’. Αργότερα εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης και Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Η Μικρασιατική Καταστροφή υπήρξε η κορύφωση του δράματος.
