Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Η Κλεψύδρα.
Στην ιστορία των Αθηνών απαντάται και η περίφημη Κλεψύδρα της Ακροπόλεως, την οποία ανασύρουμε από τη λήθη. Τι ήταν όμως αυτή η περίφημη Κλεψύδρα; Εκ του ονόματός της (κλέφτης ύδατος) προκύπτει ότι σχετιζόταν με το νερό και η ιστορία της χάνεται στο βάθος των αιώνων. Κατάλοιπά της συναντά ο επισκέπτης στη βορειοδυτική γωνιά του βράχου της Ακρόπολης, στην συμβολή της Οδού Παναθηναίων και του αρχαίου Περιπάτου. Μία πηγή των Αθηνών ήταν που χρησιμοποιήθηκε από τα προϊστορικά μέχρι τα νεότερα χρόνια. Το νερό της αν και λιγόστευε τα καλοκαίρια ποτέ δεν στέρευε.
Κάτοψη της Κλεψύδρας και του περιβάλλοντος χώρου του Ιωάννη Τραυλού (Εσπέρια, 1939).
Θρύλοι και παραδόσεις
Σύμφωνα με παλαιά αθηναϊκή παράδοση από τα νερά της είχαν δροσιστεί οι πρώτοι βασιλείς των Αθηνών Κέκρωψ και Ερεχθεύς. Ο Ησύχιος την αποκαλούσε κλεψίρρυτο, δηλαδή ότι έρρεε κρυφά, πολλές φορές υπογείως και με κατεύθυνση προς το Φάληρο. Επίσης αποκαλούσαν την πηγή και Εμπεδώ, προφανώς εκ του γεγονότος ότι στο ίδιο σημείο μαρτυρείται και η λατρεία της νύμφης Εμπεδούς. Την εποχή του Κίμωνα (470-460 π.Χ.), φαίνεται πως διαμορφώθηκε ο χώρος της κρήνης και η πρόσβαση προς αυτήν. Δικαιολογημένα λοιπόν υποστηρίχθηκε πως το νερό της Κλεψύδρας συνδέεται με την ιστορία της Ακροπόλεως, επομένως με την ιστορία των Αθηνών και της Ελλάδος ολόκληρης. Το νερό της περιβλήθηκε με θρύλους και παραδόσεις. Όπως ότι ήταν το νέκταρ των θεών και το αθάνατο νερό των παραμυθιών. Επίσης πως από εκεί ήπιε νερό ο Ερεχθεύς και ο Κέκροψ, κυρίως όμως ότι εξ αυτής ήπιε η Θεά Αθηνά, όταν λογομαχούσε με τον Ποδεισώνα για την επικράτησή τους στην Αθήνα. Ο Ποσειδώνας, αναφέρει η παράδοση, ήταν βίαιος αλλά και απηύθυνε τσουχτερά λόγια στην Θεά Αθηνά, ώστε εκείνη άφρισε από το θυμό της. Τότε για να την συνεφέρουν της έδωσαν ένα κύπελο με νερό από την Εμπεδώ, ενώ ο Ποσειδώνας προτιμούσε, όρθιος, τεντωμένος και στηριγμένος στην τρίαινά του, να ρουφήξει κρασόνερο από έναν κρατήρα. Οπότε, ο θρύλος ήθελε όποιον πίνει νερό από την Κλεψύδρα να είναι αδύνατον να πεθάνει!
«Πολεμική σκηνή», ελαιογραφία Θεόδωρου Βρυζάκη.
Επί Εθνεγερσίας
Ωστόσο, όπως μας διαβεβαιώνει και ο Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλους, την τελευταία της ακμή γνώρισε στα χρόνια της μεγάλης Εθνεγερσίας όταν κλήθηκε να παρέχει το πολύτιμο προϊόν της στους υπερασπιστές του Κάστρου. Το νερό εξάλλου ήταν μία από τις αιτίες που εξανάγκασε τους Τούρκους να παραδώσουν την Ακρόπολη. Ήταν λοιπόν θείο δώρο η ανεύρεση της πηγής, η οποία έγινε από εργάτες εντελώς τυχαία ή κατ’ άλλους μετά από υπόδειξη του αρχαιολογούντος τότε προξένου της Αυστρίας στην Αθήνα Γεώργιου Γκρόπιους. Με εντολή του Οδυσσέα Ανδρούτσου, ο οποίος ενώ έλειπε από την Αθήνα σε επιχειρήσεις, τον Ιούλιο 1823, έγραφε στον Ιωάννη Γκούρα: «Όλη η επιμέλεια να είναι εις το κάστρον. Βάλε σφίξιν μεγάλην, κάμε διά να το εφοδιάσης από όλα τα αναγκαία». Καθάρισαν λοιπόν το πηγάδι οι Αθηναίοι. Προκειμένου να το προστατεύσουν έκτισαν τον περίφημο προμαχώνα, την περίφημη «ντάπια» του νερού που έμελλε να διαδραματίσει σοβαρό ρόλο. Ελάχιστα έχουν γραφεί για την ολοκλήρωση του αμυντικού έργου. Οι Αθηναίοι ξόδεψαν περισσότερα από 600 χιλιάδες γρόσια, ενώ πεντακόσιοι άνδρες και γυναίκες εργάζονταν επί πολλούς μήνες χωρίς καμιά ανταμοιβή. «Πάσχισε να τελειώσει η ντάπια», παρότρυνε ο Οδυσσέας τον Γκούρα και επιτέλους κάποτε τέλειωσε το έργο και ορθώθηκε μια μαρμαρένια «ντάπια» μεγάλης αντοχής. Τις εργασίες επέβλεψαν ο επιστάτης των υδάτων της πόλης Λάμπρος Γεωργαντάς και ο Κωνσταντίνος Κροκιδάς. Ο τελευταίος, μάλιστα, πλήρωσε με τη ζωή του τις έρευνες που έγιναν. Καθώς επέβλεπε τους εργάτες, καταπλακώθηκε ο δύστυχος από μεγάλο όγκο βράχου και χώμα βρίσκοντας οικτρό θάνατο.
Οδυσσέας Ανδρούτσος (επιζωγραφισμένη λιθογραφία, έκδ. Α. Friedel, 1827)
Η πολύτιμη Κλεψύδρα
Οι Αθηναίοι από φιλοφροσύνη προς τον Οδ. Ανδρούτσο τοποθέτησαν στην πρόσοψή της μια πλάκα (διαστάσεων 2 μέτρου επί 0,5 εκατοστά) και χάραξαν επάνω τα εξής: «ΠΡΟΜΑΧΕΩΝΑ ΤΟΝΔΕ ΠΗΓΑΙΟΥ ΥΔΑΤΟΣ ΑΝΗΓΕΙΡΕΝ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΟΔΥΣΣΕΥΣ ΑΝΔΡΙΤΖΟΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ». Ήταν ο περίφημος προμαχώνας του Οδυσσέα. Ο φιλόδοξος και ζηλιάρης Γκούρας έδωσε εντολή αργότερα και πρόσθεσαν στην πλάκα τις λέξεις «ΣΥΝ ΤΩ ΓΕΝΑΙΩ ΓΚΟΥΡΑ»! Εν πάση περιπτώσει αποδείχθηκε πολύτιμη η αρχαία Κλεψύδρα, η οποία ξεδιψούσε τους αγωνιστές του Κάστρου που αντλούσαν απ’ αυτήν καθημερινά 1600 οκάδες νερό! Τι απέγινε όμως μετά την Επανάσταση;
Αποτύπωση της Κλεψύδρας, στην οποία φαίνεται και ο προμαχώνας του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Δημοσιεύθηκε τη χρονιά που κατεδαφίστηκε (1888), σε γερμανική έκδοση (Adolf Boetticher), όπου ιστορούνται και τα γεγονότα της Επαναστάσεως.
Η Κλεψύδρα ξεχάστηκε μέχρι το 1861, όταν την έφερε εκ νέου στην επιφάνεια και στην επικαιρότητα ο αρχαιολόγος Κυριάκος Πιττάκης. Kαθαρίσθηκε το 1874 από τον διευθυντή της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αιμίλιο Μπουρνούφ (Emil Louis Burnouf, 1821-1907). Επρόκειτο περί ενός επιστήμονος, ο οποίος θεωρείτο κορυφαίος των ανατολικών σπουδών στην εποχή του, αφού συνέχιζε την παράδοση της οικογενείας του. Ωστόσο, τα συγγράμματά του ήταν γεμάτα προκαταλήψεις, ρατσιστικές και βαθιά αντισημιτικές απόψεις, γεγονός το οποίο εντέλει απαξίωσε το έργο του.
Όταν ο Μπουρνούφ ξεκίνησε τις εργασίες αποκαλύψεως της κλίμακος του Πανός και της πηγής της Κλεψύδρας εδέχθη σφοδρή επίθεση από μερίδα του Τύπου ότι αυθαιρετούσε και λειτουργούσε χωρίς άδεια και την απαραίτητη επιτήρηση. Ωστόσο, όπως ανακοινώθηκε στη συνέχεια είχε λάβει τη σχετική άδεια από την κυβέρνηση και τις εργασίες επιτηρούσαν ο αρχιφύλακας των αρχαιοτήτων Ζήσης Σωτηρίου και ο γενικός έφορος Αρχαιοτήτων Παναγιώτης Ευστρατιάδης. Ο Μπουρνούφ πίστευε ότι θα κατόρθωνε να διοχετεύσει τα νερά για την ύδρευση της Πλάκας. Όσο για τον προμαχώνα του Ανδρούτσου κατεδαφίσθηκε το 1888. Βασική πηγή πληροφοριών για την Κλεψύδρα αποτελούν τα κείμενα του Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου. Με άρθρα, ανακοινώσεις αλλά και δύο ομιλίες του φρόντισε να ιστορήσει, την Κλεψύδρα διασώζοντας και τις παραδόσεις, όπως έφθασαν μέχρι την εποχή του.
