Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
«Η Μονή του Αγίου Σπυρίδωνος στον Πειραιά», σχέδιο με μολύβι του Χρ. Χάνσεν (1834).
Σώζονται υπέροχες παραδόσεις για τον εορτάζοντα σήμερα πολιούχο Άγιο Σπυρίδωνα του Πειραιώς, από τα χρόνια ακόμη της Τουρκοκρατίας, όταν η περιοχή ήταν εντελώς έρημη και ακατοίκητη. Πλούσιες πληροφορίες διέσωσε ο Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλους, επισημαίνοντας ότι η Μονή Αγίου Σπυρίδωνος Πειραιώς ήταν πολύ πλούσια και είχε περιουσία που έφτανε έως τον Λόγγο των Αθηνών. Διεξήγαγε εμπόριο λαδιού με προϊόν που προερχόταν από τις ελιές της και ήταν τέτοιες οι ποσότητες που συγκέντρωνε, ώστε δεν έφταναν τα πιθάρια για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες!
Τα πιθάρια αυτά ήταν σε χρήση από τα βυζαντινά χρόνια και ήταν πελώρια και ομοιόσχημα. Πολλά βρέθηκαν στις κατά καιρούς ανασκαφές, ενώ υπήρχε και ειδική μικρή δεξαμενή στο ευρύτατο κελάρι της Μονής.
Τα στοιχεία αυτά που διέσωσε ο Αναδρομάρης της Αττικής, αναδεικνύουν την ευεργετική λειτουργία της Μονής στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν ο ηγούμενός της ήταν ένα από τα σημαντικά πρόσωπα της καθημερινής ζωής του τόπου.
Πειραιάς. Χαλκογραφία του 18ου αιώνα. Διακρίνεται το Μοναστήρι του Αγ. Σπυρίδωνος.
Εξάλλου και το πανηγύρι της Μονής ήταν παναθηναϊκό. Ακόμη και οι Τούρκοι αγάδες εκδήλωναν την εκτίμησή τους στο πανηγύρι του Αγίου Σπυρίδωνος. Έδιναν τα άτια τους στους ραγιάδες, που γνώριζαν ή απασχολούσαν στις κτήσεις τους, για να κατέβουν καμαρωτοί και έφιπποι στον Πειραιά. Σημειωτέον ότι κατά κανόνα οι Τούρκοι σέβονταν τις μονές και τις εκκλησίες.
Από φόβο κυρίως των πειρατικών επιδρομών, το Μοναστήρι είχε εξωτερικά φρουριακή εμφάνιση, διαθέτοντας επάλξεις και πολεμίστρες. Ενδιαφέρουσα είναι η πληροφορία πως πάνω από την κύρια είσοδο υπήρχε δεξαμενή γεμάτη με λεπτή άμμο, τέχνασμα που αποσκοπούσε στην άμεση αντιμετώπιση όποιου θα επιχειρούσε να εισέλθει με αρνητικές διαθέσεις στο χώρο της Μονής. Και όπως συμπληρώνει ο Δ. Καμπούρογλους «οι καλόγηροι δεν εχωράτευαν, αλλά και ως φύλακες της μονής προσελαμβάνοντο εγνωσμένης γενναιότητος άνδρες» [1].
Τέτοια δεξαμενή με άμμο υπήρχε και πάνω από την είσοδο της παλαιάς εισόδου της Μονής Πεντέλης. Επίσης στοιχεία περί του Αγίου Σπυρίδωνος Πειραιώς διασώθηκαν στο Κουλουριώτικο Μοναστήρι της Φανερωμένης και το περιεχόμενό τους κατέγραψε ο Δ. Γατόπουλος[2]. Ως προς την προσφορά της Μονής αναφέρει πως δέχθηκε και περιέθαλψε ακόμη και πρόσφυγες από διάφορες περιοχές της Αττικής.
Ωστόσο, όλοι όσοι ασχολήθηκαν με τον Άγιο Σπυρίδωνα μνημονεύουν τον φιλελεύθερο ιστορικό, ποιητή, φιλόσοφο και πολιτικό Εντγκάρ Κινέ (Edgar Guinet, 1803-1875), ο οποίος υπήρξε θερμός φιλέλληνας. Ήταν εξ εκείνων που υπεστήριξαν την Επιστημονική Αποστολή του Μωρέως (1829) προκειμένου να ενισχύσουν την ελληνική υπόθεση.
Με την αποστολή αυτή έφθασε και ο ίδιος στην Ελλάδα και αναφέρει αρκετά και σημαντικά για τον Άγιο Σπυρίδωνα, δίνοντας και τον επίλογο της ιστορίας της παλαιάς Μονής. Ο Κιουταχής την είχε καταλάβει το 1826 και πολιορκήθηκε εκεί από τον Γ. Καραϊσκάκη μέχρις ότου, την νύκτα της 24ης προς 25η Ιανουαρίου 1827, η Μονή βομβαρδίστηκε και αναγκάστηκαν να παραδοθούν.
Το στρατόπεδο του Γ. Καραϊσκάκη στον Πειραιά. Έργο Θεόδ. Βρυζάκη.
Ο Άγιος Σπυρίδων του Πειραιώς δεν ευτύχησε ακόμη να απολαύσει τη φροντίδα των ιστορικών, που καλούνται να σκύψουν στα τεκμήρια για να αποκαλύψουν τι συνέβη εκεί μετά την απελευθέρωση. Όσοι ασχολούνται με το ζήτημα, πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους δύο παραμέτρους. Αφενός, ότι ο Πειραιάς ήταν ακατοίκητος και αφετέρου, πως τα μεγαλύτερα τμήματα γης ανήκαν σε παλαιούς κατοίκους των Αθηνών.
Ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίστηκε το επίσημο κράτος τα ζητήματα γης και του Πειραιά, συμπεριλαμβανομένων των μοναστηριακών του Αγίου Σπυρίδωνος, ήταν μακράν των ελληνικών εθίμων και παραδόσεων. Η αξιόλογη περιουσία της Μονής ακολούθησε την τύχη των εκκλησιαστικών οικοπέδων των Αθηνών. Μεταξύ άλλων αδικήθηκε παράφορα και ο ηγούμενος της Μονής, ο Συμεών Μαρμαροτ(ο)ύρης, του οποίου τις περιπέτειες επιφυλασσόμαστε να παρουσιάσουμε σε ιδιαίτερο σημείωμά μας.
