Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Συμβολή λεωφόρων Βασιλίσσης Αμαλίας και Βασιλίσσης Όλγας, η πρώτη θέση που τοποθετήθηκε το Μνημείο των Αμερικανών Φιλελλήνων και σε δεύτερο πλάνο το μνημείο του Παύλου Μελά, το οποίο μεταφέρθηκε στην ομώνυμη πλατεία μπροστά από τη Λέσχη των Αξιωματικών.
Το Μνημείο των Αμερικανών Φιλελλήνων, το οποίο σήμερα βρίσκεται στην οδό Παναγή Κυριακού στους Αμπελόκηπους των Αθηνών, απέναντι από την κατοικία του Αμερικανού πρέσβη, έχει τη δική του πλούσια ιστορία. Στήθηκε ενόψει των εορτασμών για την 100ετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης με χρήματα που συλλέχθηκαν με πανελλήνιο έρανο, τον οποίο διεξήγαγε το Τμήμα Αθηνών της Αμερικανικής Λεγεώνας. Στον έρανο συμμετείχαν ιδιώτες, οργανισμοί, σωματεία, τράπεζες, εργαζόμενοι, μαθητές σχολείων και ανώνυμοι. Την Αμερικανική Λεγεώνα ίδρυσαν στο Παρίσι (1919) απόμαχοι της Αμερικανικής Εκστρατευτικής Δύναμης που συμμετείχαν στον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ το Τμήμα Αθηνών ιδρύθηκε το 1926 και εγκρίθηκε από τη μητρική οργάνωση το 1927.
Το μνημείο φιλοτεχνήθηκε από τον Αθηναίο γλύπτη Γεώργιο Δημητριάδη. Πρόκειται για στήλη σε βαθμιδωτό βάθρο, της οποίας τις τέσσερις πλευρές κοσμούν ανάγλυφα πορτρέτα Αμερικανών φιλελλήνων και πολλές επιγραφές. Πρόκειται για τους Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου (1801-1876), Έντουαρντ Έβερετ (1794-1865), Χένρι Κλέι (1777-1852) και Ντάνιελ Γουέμπστερ (1782-1852). Ο πρώτος, ο σημαντικότερος ίσως τον φιλελλήνων, συμμετείχε στην Επανάσταση του 1821 αλλά και στην Κρητική Επανάσταση του 1866! Ο δεύτερος υπήρξε ένας από τους βασικούς μοχλούς ανάπτυξης του φιλελληνικού κινήματος στις ΗΠΑ, ο τρίτος υπήρξε πολιτικός ηγέτης και ένθερμος υποστηρικτής της ελληνικής υπόθεσης, ενώ ο τελευταίος υπήρξε ο εισηγητής στο Κογκρέσο για την ανάπτυξη διπλωματικών σχέσεων με την επαναστατημένη Ελλάδα.
Στην πρόσοψη είναι σκαλισμένα πολλά ονόματα Αμερικανών φιλελλήνων με λατινική γραφή, ενώ τα ίδια ονόματα αναγράφονται και στην πίσω πλευρά της στήλης στα ελληνικά. Το μνημείο αποκαλύφθηκε και παραδόθηκε στον δήμο Αθηναίων τον Αύγουστο του 1930, κατά τη διάρκεια επίσημης τελετής.
Στην αρχή το μνημείο τοποθετήθηκε στη συμβολή των λεωφόρων Βασιλίσσης Αμαλίας και Βασιλίσσης Όλγας, εκεί όπου σήμερα υπάρχει ο μεγάλος οδικός κόμβος. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε στη συμβολή των λεωφόρων Συγγρού – Αμαλίας και οδού Αθανασίου Διάκου, όπου το θυμούνται οι νεότεροι. Η νέα θέση βρισκόταν πιο κοντά στο ιδιόκτητο κτίριο που αγοράστηκε (1939) για να στεγαστεί το Τμήμα Αθηνών της Αμερικανικής Λεγεώνας, επί της οδού Τζιραίων 9.
Το μνημείο παρέμεινε στην δεύτερη αυτή θέση (όπου υπάρχει ακόμη ένα τμήμα του αρχικού του βάθρου) έως το έτος 2000. Εκείνη τη χρονιά η δημοτική αρχή του Δημήτρη Αβραμόπουλου αποφάσισε να το μεταφέρει στη νέα θέση του, στην οδό Παναγή Κυριακού (Κήπος Θείας Λένας) των Αμπελοκήπων, προκειμένου να αποφευχθούν περαιτέρω βανδαλισμοί. Ήδη είχαν αφαιρεθεί οι λυχνίες, που κοσμούσαν τους χαμηλούς βωμούς, με ανάγλυφη διακόσμηση που βρίσκονται δεξιά και αριστερά της στήλης.
Το λόμπι των ΗΠΑ και ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος
Εκείνη την εποχή ο Ελευθέριος Βενιζέλος προσπαθούσε να αναπτύξει θερμές σχέσεις με τις ΗΠΑ, βοηθούμενος από το εξαιρετικά ισχυρό ελληνικό λόμπι των ΗΠΑ, το οποίο εκπροσωπούσαν οι ΑΧΕΠΑΝΣ αλλά και τα μέλη της Αμερικανικής Λεγεώνας. Μεταξύ των επισήμων, πέραν των κυβερνητικών στελεχών, ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος, αλλά και εκ μέρους της Ακαδημίας Αθηνών ο Κωστής Παλαμάς, ο οποίος μεταξύ άλλων είπε ότι «Παρά την αγήρατον μεγαλειότητα των αρχαίων καιρών η νέα Ελλάς θέλει να ζη και θα ζήση»!
Εντύπωση αλλά και συγκίνηση προκάλεσε μια γυναίκα που βρέθηκε ανάμεσα σε χίλιους περίπου Έλληνες που ταξίδεψαν από την Αμερική στην Αθήνα για να παρευρεθούν στην τελετή αποκάλυψης του μνημείου και της θεμελίωσης του κτιρίου, το οποίο επρόκειτο να ανεγερθεί στην περιοχή της Ρηγίλλης. Ήταν η βραβευμένη με Πούλιτζερ συγγραφέας Μοντ Χάου Έλλιοτ (1854-1948), κόρη του μεγάλου φιλέλληνα, καθώς και ο εγγονός του λοχαγού Ερρίκου Χάου.
