Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Η «Ξανθούλα» του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού είναι ποίημα, το οποίο με τη μορφή τραγουδιού, διένυσε μια διαδρομή δύο ολόκληρων αιώνων. Γράφτηκε ανάμεσα στο 1822-1823 και μελοποιήθηκε από τον Νικόλαο Μάντζαρο. Έφυγε από τα καλντερίμια της Ζακύνθου, δοξάστηκε από τους κανταδόρους φοιτητές στα σοκάκια της Νεάπολης και από επτανησιακές και άλλες χορωδίες. Ερμηνεύθηκε όμως και από σύγχρονους καλλιτέχνες, όπως η Δήμητρα Γαλάνη και ο Λουκιανός Κηλαηδόνης. Αν σκεφτούμε το ταξίδι στον χρόνο που έχει κάνει το τραγούδι αυτό, τότε θα κατανοήσουμε την αξία και το μεγαλείο του.
Διονύσιος Σολωμός (1798-1857).
«Την είδα την Ξανθούλα, / την είδα ψες αργά / που εμπήκε στη βαρκούλα / να πάει στην ξενιτιά», μας λέει η πρώτη στροφή. Σχεδόν κανείς δεν αναφέρει ποια ήταν η κοπέλα εκείνη που άγγιξε τις χορδές του ποιητή. Ήταν υπαρκτό πρόσωπο ή γέννημα της φαντασίας του; Κι όμως. Η «ξανθούλα» του Σολωμού υπήρξε πραγματικά και έφυγε αληθινά για την ξενιτειά. Ήταν μια παιδούλα, ένα κοριτσάκι, η Αικατερίνη Μαυρογορδάτου. Μέλος των οικογενειών των ευπατρίδων Χίων που εγκατέλειψαν το νησί τους μετά τις σφαγές και τις δηώσεις. Οι περισσότερες κατευθύνονταν στο Λιβόρνο της Ιταλίας. Φαίνεται πως η οικογένεια Μαυρογορδάτου διαπεραιώθηκε στην Ζάκυνθο, όπου έθαλλε ο κλάδος των Ροΐδηδων, συνδεδεμένος διά γάμου με τους Μαυρογορδάτους.
Ο Σολωμός προφανώς συγκινήθηκε από την περιπέτεια του κοριτσιού και τη χάρη του. Ήταν μικροκαμωμένη, με λεπτά χαρακτηριστικά και γαλανά εκφραστικά και γλυκά μάτια. «Εφούσκωσε τ’ αγέρι / Λευκότατα πανιά, / Ωσάν το περιστέρι / που απλώνει τα φτερά» έγραφε η πένα του ποιητή αποδίδοντας μια ρομαντική εικόνα. Έφευγε η Αικατερίνη Μαυρογορδάτου, η οποία ευτύχησε στη ζωή της. Βρέθηκε εντέλει στο Λονδίνο και παντρεύτηκε τον Αντώνιο Ράλλη. Φαίνεται πως έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματά της, αφού τα σχετικά δημοσιεύματα την θέλουν αριστοκρατική γηραιά αρχόντισσα με άσπρα μαλλιά να ζει μέχρι το τέλος στο Λονδίνο. Αλλά στην ιστορία των γραμμάτων πρέπει να μείνει ως η «Ξανθούλα» του Δ. Σολωμού, όπως την τραγούδησε ο ελληνικός λαός.
Υπάρχει όμως ένα ακόμη θέμα με το ποίημα και το τραγούδι «Ξανθούλα». Αναρωτιούνται πολλοί γιατί απουσιάζουν από τα σχολικά βιβλία και από τις παρτιτούρες οι δύο τελευταίες στροφές του εξαιρετικά δημοφιλούς τραγουδιού. Δικαιολογημένα απουσιάζουν, διότι δεν γράφτηκαν από τον Διονύσιο Σολωμό, ο οποίος έγραψε το ποίημά του με έξι στροφές. «Κι’ αφού πανί, μαντήλι, / Εχάθη στο νερό, / Εδάκρυσαν οι φίλοι, / Εδάκρυσα κ’ εγώ» αναφέρει η τελευταία στροφή, ο όμορφος επίλογος του ποιήματος. Το ποίημα από το στόμα του ίδιου του ποιητή είχε πολλές φορές ακούσει ο φίλος και μελετητής του έργου του, επίσης ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και μεταφραστής Αντώνιος Μάτεσις (1794-1875).
Ωστόσο, όπως συνέβη σε πλήθος περιπτώσεων, μελοποιημένο το ποίημα από τον Μάντζαρο, τραγουδιόταν από τον λαό, συχνά και με παραλλαγμένους στίχους. Ενίοτε και με αυτοσχέδιους στίχους, οπότε απέκτησε και «ουρά» δύο στροφών. Φαίνεται δε πως ήταν τόσο ευρεία η χρήση των δύο πρόσθετων στροφών ώστε τις περιέλαβε ο Ιάκωβος Πολυλάς στα «Άπαντα» του Σολωμού που εξέδωσε δύο χρόνια μετά τον θάνατό του (1859). Ομολογώντας, ωστόσο, ότι δεν ήταν βέβαιος αν ήταν ακριβώς όπως το είχε γράψει ο ποιητής. Από τον Πολυλά το αντέγραψαν άλλοι ρέκτες στις συλλογές και ανθολογίες που εξέδωσαν. Οπότε τα πράγματα ήλθε να ξεκαθαρίσει ο εγγονός Αντώνιος Σ. Μάτεσις (1867-1952) με άρθρο που δημοσίευσε στην «Εστία» το 1891. Από τότε όλες οι σοβαρές εκτελέσεις σέβονται την «Ξανθούλα» και την αποδίδουν με τις έξι στροφές της.
