Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
‘Αποψη των Αθηνών γύρω στα 1865.
Τον Φεβρουάριο 1863 οι ημέρες που περνούσε η χώρα ήταν «πονηρές». Η έξωση του Όθωνα, περίπου πέντε μήνες νωρίτερα, είχε σηκώσει ταραχώδη κύματα, όπως ο καταποντισμός ενός σκάφους σε τρικυμισμένη θάλασσα. Ο χειμώνας ήταν βαρύς, τα πνεύματα αναμμένα και η ατμόσφαιρα μύριζε μπαρούτι. Το στέμμα της Ελλάδος ζητούσε γαλαζοαίματη κεφαλή να ακουμπήσει. Οι Έλληνες πανηγύριζαν γιατί σε εσωτερικό τους δημοψήφισμα εξέλεγαν νέο βασιλιά τους τον Πρίγκιπα Αλφρέδο της Αγγλίας.
Εκείνος όμως δεν δεχόταν να κάτσει στον θρόνο που οι βασιλικοί οίκοι της Ευρώπης χαριτολογώντας αποκαλούσαν «αγκάθινο». Εκμεταλλευόμενος τη σύγχυση, ο παραδοσιακός πολιτικός Δημήτριος Βούλγαρης εμφανίζεται ως «ελευθερωτής», ενώ ο γηραιός Κανάρης μετανοεί για την έξωση του Όθωνα και η γνώμη του συνοψίζεται στον επιγραμματικό αφορισμό: «Βγάλαμε τα μάτια μας!». Το μεγαλείο της κομματικής φατρίας και οι μωροφιλοδοξίες βρέθηκαν στο απόγειό τους.
Βασιλιάς Όθων
Η τρικομματική
Σχηματίστηκαν δύο κόμματα, οι «Ορεινοί» και οι «Πεδινοί», σε μια κωμική απομίμηση της Γαλλικής Επανάστασης! Στους «Ορεινούς» συμμετείχαν οι μέχρι τότε οπαδοί του γαλλικού και ρωσικού κόμματος με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Κανάρη. Στους «Πεδινούς» οι οπαδοί του αγγλικού κόμματος με επικεφαλής τον Δημήτριο Βούλγαρη. Οι δύο αυτές φατρίες καταταλαιπώρησαν τη χώρα διαφιλονικώντας διαρκώς για την εξουσία μέχρι την άφιξη του βασιλέως Γεωργίου Α΄. Μετέρχονταν τα πάντα για να καταλάβουν την εξουσία.
Προκαλούσαν ταραχές, αιματοκύλισαν την καθημερινή ζωή και μετέβαλαν τον τόπο σε αληθινή κόλαση. Μετά την έξωση του Όθωνος συστάθηκε προσωρινή κυβέρνηση από τους Βούλγαρη – Κανάρη και Ρούφο. Ήταν ουσιαστικά μια τριπρόσωπη – τρικομματική Κυβέρνηση με αρχηγούς που υπέβλεπαν ο ένας τον άλλον και υπουργούς που διαφωνούσαν μεταξύ τους. Μέσα από τις ισορροπίες της εποχής γεννήθηκαν οι Πεδινοί και οι Ορεινοί, διχάζοντας αναλόγως το στρατό και τη Χωροφυλακή.
Κανάρης Κωνσταντίνος
Πολεμίστρες στην Σταδίου
Το κλίμα που επικρατούσε δεν είναι εύκολο να αποτυπωθεί. Η καχυποψία και οι περίεργες παραστρατιωτικές κινήσεις ενέτειναν καθημερινώς το κλίμα στην δημόσια ζωή. Τα μεγάλα και μικρά επεισόδια ήταν καθημερινά. Ένα εξ αυτών κατέγραψε ο Δημήτριος Γατόπουλος στις στήλες της «Εστίας». Είναι μεν μικρό και φαίνεται ασήμαντο, ωστόσο είναι ενδεικτικό του κλίματος που επικρατούσε και είχε πρωταγωνιστή τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη. Παραιτήθηκε από τη θέση του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Εσωτερικών προκειμένου να αποδεχθεί την εκλογή του ως πληρεξουσίου της ιδιαιτέρας του πατρίδος Γόρτυνος. Όμως πριν παραιτηθεί, είχε δώσει άδεια να καταληφθεί το επί των οδών Σταδίου και Πανεπιστημίου μέγα αμαξοστάσιο. Επρόκειτο περί των παλαιών Βασιλικών Στάβλων του Όθωνος, όπου ανεγέρθηκε το γνωστό μας Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού.
Οι στάβλοι καταλήφθηκαν από το Σύνταγμα Πυροβολικού του οποίου ηγείτο ο αρχηγός της μεταπολίτευσης του 1862, Δημήτριος Παπαδιαμαντόπουλος. Αφού εγκαταστάθηκε το Πυροβολικό, αντικαταστάθηκαν τα κιγκλιδώματα με μανδρότοιχο που είχε πολεμίστρες! Το γεγονός έδωσε αφορμή για συζητήσεις και ανησυχίες, προκαλώντας την απορία ακόμη και του Θ. Δηλιγιάννη. Κάλεσε λοιπόν τον Παπαδιαμαντόπουλο για να λάβει εξηγήσεις. Εκείνος υποστήριξε πως τα οχυρωματικά έργα δεν είχαν γίνει για επαναστατικούς και πολεμικούς σκοπούς αλλά για την ασφάλεια των εγκαταστάσεων. «Να δώσετε εξηγήσεις στον λαό και στην εθνοσυνέλευση που ανησύχησαν» τον παρότρυνε ο Θ. Δηλιγιάννης. Πράγματι εκδόθηκε προκήρυξη που ανέφερε ότι το Πυροβολικό είναι η εγγύηση του μέλλοντος και το σύνθημά του ήταν «Ευταξία – Συνέλευσις». Αλλά όπως απεδείχθη εκ των υστέρων, υπήρχε σκοπιμότητα και ο Δ. Παπαδιαμαντόπουλος υπήρξε ο αρχηγός των Ορεινών στα επεισόδια που ακολούθησαν.
Μπενιζέλος Ρούφος
Οχληρές διαδηλώσεις
Διότι στις 7 Φεβρουαρίου ξέσπασε η κρίση που σοβούσε. Σε μια θυελλώδη συνεδρίαση της Εθνοσυνέλευσης παραιτήθηκε ο Κ. Κανάρης με τέσσερις υπουργούς (Κουμουνδούρο, Ζαΐμη, Δεληγεώργη και Μαυρομιχάλη). Οι εναπομείναντες δύο κυβερνητικοί συνέταιροι, Βούλγαρης και Ρούφος προσπάθησαν να συνεχίσουν την διακυβέρνηση της καθημαγμένης από τις εσωτερικές διαμάχες χώρας. Από το βήμα της Εθνοσυνέλευσης και εν τη ρύμη του λόγου του ο Βούλγαρης είπε πως αδιαφορούσε αν θα συναντούσε αντίρρηση από έναν ή από πολλούς, αφού επρόκειτο για την ασφάλεια του κράτους.
Πολλοί θεώρησαν ότι εξέφραζε απολυταρχικές διαθέσεις, ενώ ο πληρεξούσιος Χίου και καθηγητής της Νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Εμμανουήλ Κόκκινος έκανε ευθέως λόγο για δικτατορία. Ο ίδιος αργότερα κατηγορήθηκε ότι επιχείρησε να συλλάβει ή να φονεύσει τον Βούλγαρη. Την αγόρευσή του ακολούθησαν φωνές, χειροκροτήματα και ποδοκροτήματα, αποδοκιμασίες ανάμικτες με επιδοκιμασίες. Η Συνέλευση με ψηφοφορία καταδίκασε τις ενέργειες των Βούλγαρη και Ρούφου, ενώ ο Πρόεδρος της Συνέλευσης Ζηνόβιος Βάλβης είχε ήδη αποσυρθεί από τα καθήκοντά του. Οι δρόμοι των Αθηνών γέμισαν από διαμαρτυρόμενους πολίτες και οχληρές διαδηλώσεις.
Γελοιογραφία από γερμανική εφημερίδα της 2ας Νοεμβρίου 1862. Σε πρώτο πλάνο ο Όθων κρατώντας στα χέρια του το στέμμα βαδίζει προς την προκυμαία όπου τον περιμένει η βασίλισσα Αμαλία για να επιβιβαστούν στη βάρκα. Πίσω αγωνιστές και στρατιώτες συμφιλιώνονται και πανηγυρίζουν. Στο κυβερνείο κάποιος αναρτά την πινακίδα «Προσωρινή Κυβέρνηση».
Εζόφωται και σεσάλευται…
Ο ατρόμητος Βούλγαρης εμφανιζόταν απτόητος. Η κρίση μεγάλωσε και τα πνεύματα εξήφθησαν ακόμη περισσότερο. Ξέσπασε άγριος εμφύλιος πόλεμος. Από τη μια ένα τάγμα στρατού και η χωροφυλακή στους Αέρηδες και από την άλλη αποσπάσματα Πεζικού και Ιππικού και οι άνδρες της διλοχίας των πυροσβεστών στην πλατεία Λουδοβίκου, όπως ονομαζόταν η σημερινή πλατεία Κοτζιά. Το τουφεκίδι που ακολούθησε και από τις δύο πλευρές ήταν άγριο. Πείσμα, φανατισμός, έλλειψη ασφάλειας και αναρχία. Την εικόνα αυτή μετέφερε στις σημαντικότερες εφημερίδες της Ευρώπης ο ανταποκριτής τους στην Αθήνα George Finlay γράφοντας πως «τα πάντα εζόφωται και σεσάλευται».
Την ίδια ώρα η φιλοβασιλική λαϊκή μούσα προσπαθούσε να αποδώσει την κατάσταση με το δικό της βλέμμα και δεκατρείς λέξεις: «Κυκεών είνε τα πάντα, αποσύνθεσις τελεία / τέτοια είπετο να φέρη μία στάσις παναθλία»! Μοναδικές εξαιρέσεις αποτέλεσαν η Εθνοφυλακή που είχε σχηματιστεί υπό την αρχηγία του Π. Κορωναίου (Κωνσταντινούπολη 1811 – Αθήνα 1899) και η περίφημη «Πανεπιστημιακή Φάλαγξ», που τήρησαν ουδέτερη στάση και ασχολούνταν πραγματικά με την ασφάλεια της πόλης και των πολιτών.
Διαδηλώσεις και νεκροί
Αλλά η διαίρεση των πληρεξουσίων σε Πεδινούς και Ορεινούς είχε πλέον επεκταθεί και στον λαό των Αθηνών. Οι συντηρητικοί και φιλήσυχοι πολίτες εξέφραζαν με κοσμιότητα τα φρονήματά τους χωρίς να προκαλούν. Αλλά οι θερμόαιμοι και οι φανατικοί συγκεντρώνονταν σε ομάδες και κατέβαιναν σε θορυβώδεις διαδηλώσεις στους δρόμους της πόλης έτοιμοι να αλληλοσπαραχτούν. Αρκετοί οχύρωσαν τα σπίτια τους, λες και επρόκειτο να δώσουν μάχες.
Φρόντιζαν με χρώμα ή κάρβουνο να σχηματίσουν στην εξώπορτα, εν είδει θυρεού ή οικοσήμου, το γράμμα «Ο» οι Ορεινοί και το γράμμα «Π» οι Πεδινοί! Εμφανίζονταν ανυπόμονοι να λουστούν στο αίμα του αντιπάλου τους, όπως εύστοχα έγραψε ο Ι. Δημόπουλος στην περίφημη εργασία του για την Αθήνα στη Μεσοβασιλεία. Οι φόβοι επιβεβαιώθηκαν, με τα τρία πρώτα θύματα να προμηνύουν τα επερχόμενα. Στις πρώτες ανταλλαγές πυρών φονεύθηκαν δύο στρατιώτες και ένας δεκανέας.
Σωτήριο Ψήφισμα
Στις 9 Φεβρουαρίου, η Αθήνα ξύπνησε σε χαώδη κατάσταση. Οι νεκροί και οι τραυματίες δεν ήταν πολλοί, αλλά ο μεγάλος φανατισμός εγκυμονούσε κινδύνους για τα χειρότερα. Οι στρατιώτες άρχισαν να λιποτακτούν ομαδικά και να εκποιούν τον οπλισμό και τα δημόσια είδη τους. Οι Πεδινοί οχυρώθηκαν στα Ανάκτορα και οι Ορεινοί στους Στρατώνες του Πυροβολικού. Την κατάσταση έσωσε η Εθνοσυνέλευση. Συνεδρίασε κεκλεισμένων των θυρών, συζήτησε τα γεγονότα της νύχτας και ενέκρινε Ψήφισμα αναλαμβάνοντας προσωρινά η ίδια την εκτελεστική εξουσία. «Η εν Αθήναις Β΄ των Ελλήνων Συνέλευσις αναλαμβάνει εις εαυτήν την εκτελεστική εξουσίαν, ην ήθελε διατηρήση και διενεργή διά του προεδρεύοντος Αντιπροέδρου, μέχρις αποφάσεώς της περί νέας κυβερνήσεως», ανέφερε το σωτήριο για την ειρήνη του τόπου Ψήφισμα.
Βούλγαρης Δημήτριος
Ο Βούλγαρης, ο οποίος μέχρι τότε κυβερνούσε με δικτατορικό τρόπο και ήταν έτοιμος να αιματοκυλίσει τον τόπο, παρέδωσε την εξουσία στον Αντιπρόεδρο της Εθνοσυνέλευσης Αριστείδη Μωραϊτίνη. Ο στρατός αποσύρθηκε από τους δρόμους με ζητωκραυγές υπέρ της Εθνοσυνέλευσης. Τρεις ημέρες μετά ο σάλος είχε κοπάσει. Ένα ψήφισμα της Συνέλευσης ξεκαθάριζε πως όποιος δεν πειθαρχούσε στα κελεύσματά της «θα θεωρήται ως προδότης της πατρίδος και θα τιμωρήται συμφώνως τοις κειμένοις νόμοις». Στις 13 Φεβρουαρίου, με πρωτοβουλία της Εθνοσυνέλευσης σχηματίστηκε κυβέρνηση με πρωθυπουργό άνευ χαρτοφυλακίου τον Ζηνόβιο Βάλβη. Ο εμφύλιος πόλεμος έπαψε, οι μικροδιαδηλώσεις και οι συμπλοκές σταμάτησαν, η τάξη αποκαταστάθηκε και οργανώθηκε μία επιβλητική συγκέντρωση στην πλατεία Όθωνος η οποία –αντίθετα προς όσα έχουν γραφτεί– είχε μετονομασθεί σε πλατεία Ομονοίας από τις 12 Οκτωβρίου 1862.
