Γράφει η Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου
Ἀρχαία Ἀθήνα καί Δίκαιο
Ἐκυκλοφόρησε σέ ἑλληνική μετάφραση τό προτελευταῖο βιβλίο τῆς Γαλλίδος Ὁμότιμης Καθηγητρίας τῆς Ἀρχαίας Ἱστορίας κ. Claude Mossé ὑπό τόν τίτλο: Δικαιοσύνη καί πολιτική στήν Ἀθήνα τῆς Κλασικῆς Ἐποχῆς. Ἐν ὀνόματι τοῦ νόμου (μτφρ. Γ. Νίκας, ἐπιμ. Χρύσα Σπυροπούλου, ἐκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμας, σελ. 264, εὐρώ 20). Τό βιβλίο (τίτλος τοῦ πρωτοτύπου: Au nom de la loi. Justice et politique à Athènes à l’âge classique, Payot, 2010), εἶναι ἐξαιρετικῶς ἐνδιαφέρον καί θά λέγαμε καί ἐπίκαιρο, καθώς ἐξετάζει τήν σχέση μεταξύ Δικαίου καί Πολιτικῆς Ἐξουσίας κατά τήν Χρυσή Ἐποχή τῆς Ἀθηναϊκῆς Δημοκρατίας.
Ἡ συγγραφεύς ἐγεννήθη κατά τό 1924 καί θεωρεῖται ἐκ τῶν κορυφαίων Ἑλληνιστῶν στήν Εὐρώπη. Ἐντάσσεται στήν παλαιότερη σχολή τῶν Γάλλων Ἱστορικῶν, μαζί μέ τόν Jean- Pierre Vernant καί τόν Pierre Vidal-Naquet. Ἡ οἰκογένειά της ἦταν μεγαλοαστική καί μάλιστα ἀρκετά πλουσία, καθώς ὁ πατέρας της ἦταν ἔμπορος οἴνων, ἀλλά ἑβραϊκῆς καταγωγῆς, ἐξ ἐκείνων τῶν Γαλλοεβραίων μεγαλοαστῶν πού ἐδημιούργησαν ἐν πολλοῖς τόν ἀστικό κόσμο τῆς Μπέλ Ἐπόκ. Ἡ Claude Mossé ἀπεφάσισε ὅτι ἤθελε νά ἀσχοληθῆ μέ τήν μελέτη τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος μία χειμωνιάτικη ἡμέρα τοῦ 1941, καθώς, ὡς ἀρίστη μαθήτρια τοῦ ἐπιλέκτου Λυκείου «Ἰούλιος Φερρύ» τῶν Παρισίων «ἀνεκάλυψε» τόν ἀρχαῖο κόσμο τῶν Ἀθηνῶν διαβάζοντας γιά τό σχολεῖο ἕνα κείμενο τοῦ Δημοσθένους. Ἡ οἰκογένειά της ἀναγκάσθηκε κατά τά ἑπόμενα ἔτη νά διαφύγη πρός τήν Νότιο Γαλλία γιά νά μή ὁδηγηθῆ στά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Ἡ οἰκογένεια ἐξῆλθε ἀπό τόν Πόλεμο καί τήν Κατοχή μέ σημαντικές οἰκογενειακές καί οἰκονομικές ἀπώλειες, ἐνῶ ἡ ἰδία ἐσπούδασε Κλασική Φιλολογία καί Ἀρχαία Ἱστορία καί σχεδόν ἀμέσως ἀνδείχθη πρώτη μαζί μέ τόν Jean Poperen, πρώην δεύτερον τῆ τάξει τοῦ Σοσιαλιστικοῦ Κόμματος τῆς Γαλλίας στόν εἰδικό διαγωνισμό ἐπιλογῆς καθηγητῶν τῆς Μέσης Ἐκπαιδεύσεως (agrégation d’ histoire). Ἡ διδακτορική της διατριβή μέ θέμα τήν παρακμή τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἄστεως κατά τόν Δ΄ αἰ. π.Χ. (Le déclin de la cité grecque au IVe siècle av. J.-C. ) θέμα πού τήν ἀπησχόλησε εἰς βάθος ἐπί 25 ἔτη. Βεβαίως σήμερα ἡ θεωρία αὐτή, δηλαδή τῆς παρακμῆς τοῦ ἑλληνικοῦ ἄστεως ἤδη ἀπό τοῦ 4ου αἰῶνος π.Χ. ἔχει παραμερισθῆ ἀπό τήν ἐπιστήμη, ἐν τούτοις, πολλά σημεῖα τῆς ἀναλύσεως τῆς Μοσσέ παραμένουν σημαντικά καί ἀξιόλογα, κυρίως τά ἀφορῶντα στήν Οἰκονομική Ἱστορία. Ἀκολούθησε τήν μαρξιστική θεώρηση τῆς Ἱστορίας καί θέλησε νά προσφέρη στήν ἐπιστήμη κάποια ἀνανέωση, ξεφεύγοντας ἀπό τήν παραδοσιακή ἀντίληψη περί πατριωτικῶν συγκρούσεων καί ἐθνικῶν ἤ πολιτικῶν δεδομένων.
Ἐξελέγη Καθηγήτρια τῆς Ἀρχαίας Ἱστορίας στό Πανεπιστήμιο τῶν Παρισίων VIII, τοῦ ὁποίου σήμερα εἶναι Ὁμότιμη Καθηγήτρια. Δέν παντρεύθηκε ποτέ οὔτε ἀπέκτησε παιδιά, ἀφιέρωσε δέ τήν ζωή της στήν μελέτη τῆς Ἀρχαίας Ἑλλάδος. ἔχει γράψει περισσότερα ἀπό 20 βιβλία, ὅλα ἀναφερόμενα στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα. Μνημονεύομε τά ἑξῆς: La fin de la Démocratie athénienne. Aspects sociaux et politiques du déclin de la cité grecque au IVe siècle av. J.-C. (1962, Τό τέλος τῆς Ἀθηναϊκῆς Δημοκρατίας. Κοινωνικές καί πολιτικές ὄψεις τῆς παρακμῆς τῆς ἑλληνικῆς πόλεως στόν 4ο αἰ. π.Χ., ἐκδ. Παπαζήση 1978), Le travail en Grèce et à Rome (1966, Que sais-je ?, Ἡ ἐργασία στήν Ἑλλάδα καί τή Ρώμη, Δαίδαλος Ζαχαρόπουλος χ. Χρον.), Les institutions grecques (Armand Colin 1968, Ἡ ἱστορία τῶν πολιτικῶν θεσμῶν στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, Δαίδαλος Ζαχαρόπουλος χ.χρον., Μεταίχμιο 2002), La tyrannie dans la Grèce antique (Presses Universitaires de France 1969), La Colonisation dans l’ Antiquité (Nathan 1970), Histoire d’ une démocratie: Athènes (Seuil 1971, Ἱστορία μιᾶς δημοκρτίας. Ἀθήνα: ἀπό τίς ἀρχές ὥς τή Μακεδονική κατάκτηση, Μορφωτικό Ἵδρυμα τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης 2002), Histoire des doctrines politiques en Grèce (Que sais-je ? 1975), La Femme dans la Grèce antique (Albin Michel, 1983, Ἡ γυναίκα στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα, Δημ. Ν. Παπαδήμας 2008), La Grèce archaïque d’Homère à Eschyle (Le Seuil, 1984, Ἡ Ἀρχαϊκή Ἑλλάδα. Ἀπό τόν Ὅμηρο ὥς τόν Αἰσχύλο, 8ος-60ος αἰώνας π.Χ., Μορφωτικό Ἵδρυμα τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης 1991), Le Procès de Socrate (Βρυξέλλες Complexe, 1987, Ἡ δίκη τοῦ Σωκράτη, Δαίδαλος Ζαχαρόπουλος 1996), L’ Antiquité dans la Révolution française (Albin Michel, 1989, Ὁ ἀρχαῖος ἑλληνικός πολιτισμός στό Διαφωτισμό, Σαββάλας 1998), Précis d’histoire grecque. Du début du deuxième millénaire à la bataille d’Actium, σέ συνεργασία μέ τήν Καθηγήτρια Annie Schnapp-Gourbeillon (Armand Colin, 1990, Ἐπίτομη Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας Ἑλλάδας, 2000-31 π.Χ., Δημ. Ν. Παπαδήμας 2008), Les Mythes Grecs, μέ φωτογραφίες τοῦ Erich Lessing (Nathan, 1991), Dictionnaire de la civilisation grecque (Βρυξέλλες Complexe, 1992), Le Citoyen dans la Grèce antique (Nathan, 1993, Ὁ πολίτης στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα, Σαββάλας 1996), Démosthène ou les ambiguïtés de la politique (Armand Colin, 1994), Politique et société en Grèce ancienne. Le «modèle» athénien (Aubier, 1995, Πολιτική καί κοινωνία στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, Σαββάλας 2003), Alexandre. La destinée d’un mythe (Payot, 2001, Ἀλέξανδρος. Τό πεπρωμένο ἑνός μύθου, Δημ. Ν. Παπαδήμας 2004), Périclès, l’inventeur de la démocratie (Payot, coll. «Biographie», 2005, Περικλῆς, ὁ ἐφευρέτης τῆς Δημοκρατίας, Δημ. Ν. Παπαδήμας 2006), Les Grecs inventent la politique (Βρυξέλλες Complexe, 2005), Sacrilèges et trahisons à Athènes (Larousse, 2009), Regards sur la démocratie athénienne (Perrin, 2013). Τέλος ἔγραψε καί τό ἀστυνομικό μυθιστόρημα: Meurtres sur l’Agora (Calmann-Lévy, 1995, Ἔγκλημα στήν Ἀρχαία Ἀγορά, Θεμέλιο 1999).
Ὁ ἀναγνώστης ἀντιλαμβάνεται ὅτι ἔχει τήν δυνατότητα νά προσεγγίση τήν σκέψη τῆς Γαλλίδος Καθηγητρίας καί νά σχηματίση καλύτερη ἀντίληψη γιά τήν προσφορά της στίς ἑλληνικές σπουδές. Στό προσφάτως ἐκδοθέν βιβλίο ἡ συγγραφεύς μελετᾶ τήν σχέση μεταξύ Δικαίου καί ἀπονομῆς τῆς Δικαιοσύνης στήν ἀρχαία Ἀθήνα ἀφ’ ἑνός καί τῆς πολιτικῆς, δηλαδή τῆς λειτουργίας τοῦ πολιτεύματος στό κατ’ ἐξοχήν Ἄστυ. Τό βιβλίο διαιρεῖται σέ τρία μέρη, ἐκ τῶν ὁποίων τό πρῶτο ἀναφέρεται στήν πορεία τῆς γενέσεως καί τῆς ἐξελίξεως τοῦ Ἀθηναϊκοῦ Δικαίου, τό δεύτερο σέ γνωστές δίκες τῆς ἀρχαίας Ἀθήνας βάσει τῶν ρητορικῶν λόγων πού σώζονται καί παρέχουν μερική πάντοτε εἰκόνα γι’ αὐτές, καθώς ἀποτελοῦν μέρος μόνον τῆς δικογραφίας καί συνήθως δέν γνωρίζομε κάν τήν ἔκβαση τῶν δικῶν πλήν ἐξαιρέσεων βεβαίως. Στό τρίτο μέρος, καί ἐκτενέστερο, ἀναλύεται διεξοδικῶς ἡ φιλοσοφική προσέγγισις περί δικαιοσύνης ἀπό τούς μεγάλους Σοφιστές, δηλαδή τόν Πρωταγόρα, τόν Γοργία καί τόν Θρασύμαχο, στόν Θουκυδίδη, τόν Σωκράτη, τόν Πλάτωνα καί τόν Ἀριστοτέλη. Τά ἔργα πού μελετῶνται προκειμένου περί τῶν Σοφιστῶν εἶναι οἱ πλατωνικοί διάλογοι Πρωταγόρας, Γοργίας καί Πολιτεία, γιά τόν Θουκυδίδη μελετᾶται ἡ Ἱστορία τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου, γιά τόν Σωκράτη ἔργα τοῦ Πλάτωνος, τοῦ Ἀριστοτέλους, τοῦ Ξενοφῶντος καί τοῦ Αἰσχίνη, ἀλλά καί τοῦ Ἀριστοφάνη. Τέλος ἀπό τό Πλατωνικό ἔργο μελετῶνται ἰδίως ἡ Πολιτεία καί οἱ Νόμοι, ἐνῶ ἀπό τό Ἀριστοτελικό ἔργο τά Ἠθικά Νικομάχεια, τά Πολιτικά καί ἡ Ἀθηναίων Πολιτεία.
Ἡ ἐπεξεργασία τοῦ θέματος γίνεται μέ μεγάλη εὐαισθησία καί βαθειά γνώση τῶν πηγῶν καί βεβαίως τῆς διεθνοῦς βιβλιογραφίας. Τονίζεται ὅτι ἡ ἀθηναϊκή δημοκρατία ἦταν ἕνα καθεστώς στό ὁποῖο ὁ νόμος καθίστατο ὑποχρεωτικός γιά ὅλους ἐφ’ ὅσον τόν εἶχε ψηφίσει ἡ πλειονοψηφία, ἐνῶ καί οἱ δικαστικές ἀποφάσεις πλήν κάποιων πολιτικῶν διώξεων ὅπως τοῦ Σωκράτη καί τοῦ Φωκίωνος, φαίνεται νά ἦταν ἀπολύτως ἀποδεκτές ἀπό τούς Ἀθηναίους πολῖτες. Ἐκεῖνο πού καταδεικνύεται ἀπό τό βιβλίο εἶναι ὅτι ἐν ὅσω ὑπάρχει προβληματισμός σχετικῶς μέ τήν φύση τοῦ καλυτέρου πολιτεύματος ἤ μέ τήν σχέση τοῦ δικαίου καί τοῦ ἠθικοῦ, ἡ ἀρχαία Ἀθήνα θά παραμείνη στό ἐπίκεντρο τῶν μελετῶν τῶν εἰδικῶν. Καί δέν πρέπει βεβαίως νά φαντασθοῦμε ὅτι εἶναι δυνατόν νά ἐπανέλθωμε ποτέ στήν μορφή τῆς ἀρχαίας ἀθηναϊκῆς δημοκρατίας, καθώς οἱ κοινωνικές συνθῆκες καί ἡ μορφή τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι τελείως διαφορετική στίς ἡμέρες μας, δέν παύει ὅμως νά ἀποτελῆ ἕνα σοβαρό ὑπόδειγμα γιά μελέτη καί προβληματισμό ἀκόμη καί στήν ἐποχή μας ἡ διαδικασία διά τῆς ὁποίας ἔδωσαν τίς κατάλληλες λύσεις στά προβλήματά τους οἱ ἀρχαῖοι Ἀθηναῖοι.
