Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Επ’ ευκαιρία του σημερινού εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου επιλέγουμε να ιστορήσουμε μάλλον άγνωστες πτυχές του παιδικού περιοδικού «Διάπλασις των Παίδων». Υπήρξε το μακροβιότερο στο είδος του και πρόσωπα σημαντικά πρωταγωνίστησαν στην έκδοσή του. Είναι λοιπόν ευκαιρία να εντρυφήσουμε στον ρόλο που διαδραμάτισε το περιοδικό γαλουχώντας πνευματικά γενιές Ελλήνων.
Αινίγματα, ποιήματα και συνεργασίες παιδιών, τα οποία ως ενήλικες διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ελληνική ζωή. Όχι μόνον λογοτέχνες, όπως συχνά προβάλλεται. Πρωθυπουργοί, υπουργοί, στρατηγοί, διπλωμάτες, βιομήχανοι και δικαστικοί όλων των κλάδων υπήρξαν, όταν ήταν παιδιά, συνδρομητές και συνεργάτες του περιοδικού. Οπότε οι περισσότεροι είχαν κάποια ιδιαίτερη ανάμνηση που τους έδενε συναισθηματικά μαζί του.
Νικόλαος Παπαδόπουλος
Νικόλαος Παπαδόπουλος
Ο καταγόμενος από την Ύδρα Νικόλαος Π. Παπαδόπουλος (1858-1941) υπήρξε ο ιδρυτής και η ψυχή του περιοδικού. Ελάχιστα έχουν γραφεί για τον σπουδαίο αυτόν άνθρωπο. Αφιέρωσε όλες τις πνευματικές και σωματικές του δυνάμεις και συντέλεσε στην αρτιότερη πνευματική και ηθική τους ανάπτυξη.
Όπως όλα τα επιτυχημένα εγχειρήματα, έτσι και αυτό της «Διαπλάσεως των Παίδων», περιβάλλεται από τους δικούς του «μύθους» για τον τρόπο που γεννήθηκε. Συμφώνως προς όσα εξομολογείτο ο Ν. Παπαδόπουλος, η ιδέα οφειλόταν στον προστάτη των ναυτικών, τον Άγιο Νικόλαο! Ήταν φοιτητής ακόμη, όταν διάβαζε ξένα περιοδικά. Ανάμεσά τους και το μοναδικό στο είδος του δημοφιλέστατο αμερικανικό περιοδικό για παιδιά «St. Nicholas Magazine» και η αντίστοιχη έκδοση στη Ευρώπη (Journal illustre pour garcons & filles, Paris 1880)[1].
Το πρότυπο
Ένα βράδυ λοιπόν, ο Ν. Παπαδόπουλος κοιμόταν στο ίδιο δωμάτιο με τον αδελφό του γιατρό Μιχαήλ Παπαδόπουλο. Του φάνηκε ότι παρουσιάστηκε στον ύπνο του ο Άγιος Νικόλαος του ξένου περιοδικού και είπε πως τα Ελληνόπουλα στερούνται περιοδικού και έπρεπε να το εκδώσει εκείνος. Ο αδελφός του νόμιζε πως ονειρευόταν και παραμιλούσε, αλλά ο Ν. Παπαδόπουλος δεν ξανακοιμήθηκε. Αγρύπνησε επί μία ολόκληρη 60ετία φροντίζοντας για την αγωγή και την ψυχική διάπλαση των Ελληνόπουλων.
Την εκδοχή αυτή, για τη γέννηση του περιοδικού «Διάπλασις των Παίδων», διέσωσε ο Σταμάτιος Σταματίου (Σταμ. Σταμ.)[2], δημοσιεύοντας σειρά ανεκδότων για τον Ν. Παπαδόπουλο. Μας παρέδωσε στοιχεία για το πρότυπο που χρησιμοποίησε και υπήρξε η πηγή για τη «Διάπλαση», η οποία μιμήθηκε πολλές πρωτοπορίες του. Η αμερικανική έκδοση ήταν δημιούργημα της Αμερικανίδας συγγραφέως παιδικών διηγημάτων και μυθιστορημάτων αλλά και εκδότριας Mary Mapes Dodge (1831-1905).
Το περιοδικό ιδρύθηκε από τον εκδοτικό οίκο «Charles Scribner Company», ο οποίος εξέδιδε το επίσης επιτυχημένο περιοδικό «Scribner’s Monthly»[3]. Επέκτεινε, λοιπόν, τη δραστηριότητά του εκδίδοντας το 1873 το παιδικό περιοδικό με αρχισυντάκτρια την Mary Dodge και βοηθό της τον Frank R. Stockton (1834-1902). Η επιτυχία του περιοδικού, του οποίου ο πλήρης τίτλος ήταν «St. Nicholas: Scribner’s Illustrated Magazine for Girls and Boys» υπήρξε απρόσμενη. Το πρώτο τεύχος του είδε το φως τον Νοέμβριο 1873, είχε 48 σελίδες και κυκλοφόρησε σε 40.000 αντίτυπα[4]. Η εκτύπωσή του ήταν πολυτελής με θαυμάσια εικαστικά και γκραβούρες.
Σπάνια πρωτοσέλιδα της πρώτης περιόδου εκδόσεως του Περιοδικού «Διαπλασις των Παίδων».
Πρώτοι συνδρομητές
Ο Σταμ. Σταμ. μας παρέδωσε επίσης ένα ανέκδοτο περί του πρώτου συνδρομητού της «Διαπλάσεως», υποστηρίζοντας πως ήταν ο Δημήτριος Ρακτιβάν[5]. Όταν εκδόθηκε το πρώτο φύλλο της «Διαπλάσεως» (1879), επισκέφτηκε τον Ν. Παπαδόπουλο στο γραφείο του ένας κύριος κρατώντας από το χέρι δύο μικρά παιδιά. Κάθε παιδί βαστούσε στο χέρι του δεμένο κόμπο ένα μαντήλι. «Ήλθα να σας συγχαρώ για το περιοδικό που βγάλατε και να εγγράψω συνδρομητές και τα δύο παιδιά μου»[6]. Πράγματι, τα παιδιά έλυσαν τους κόμπους των μαντηλιών όπου υπήρχαν τα χρήματα του κουμπαρά τους και έγιναν οι πρώτοι συνδρομητές.
Ήταν ο μετέπειτα βουλευτής, υπουργός, πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας και της Ακαδημίας Αθηνών Κωνσταντίνος Ρακτιβάν και ο αδελφός του μετέπειτα στρατηγός Εμμανουήλ Ρακτιβάν. Το γεγονός επιβεβαιώνει και ο Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλος, ένα ακόμη από τα «Διαπλασόπουλα», που ευτύχησε να διαπρέψει καταλαμβάνοντας το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Ξεπροβοδίζοντας τον Ν. Παπαδόπουλο, όταν έφυγε από τη ζωή, έγραψε πως δημιούργησε ένα αληθινό φυτώριο αξιών μέσα στην ελληνική κοινωνία, προσφέροντας στην εθνική ανάπτυξη και εξέλιξη του έθνους γιγαντιαία υπηρεσία.
Ψευδώνυμα
Στον κόσμο της «Διαπλάσεως» πρωταγωνίστησαν τα ψευδώνυμα. Αποτελούν έναν όμορφο ξεχωριστό κόσμο. Γι’ αυτό αποδελτιώνται από τους ερευνητές που χαρτογραφούν την ανθρωπογεωγραφία της «Διαπλάσεως των Παίδων». Ευαισθησία και αγάπη για την παιδική ψυχή, ήταν στοιχεία της συνταγής επιτυχίας του περιοδικού. Καθιέρωνε λέξεις οι οποίες γρήγορα μετατρέπονταν σε «συνθήματα» και οδηγούσαν τα βήματα των παιδιών.
«Ξεσπάθωμα» ονομαζόταν η φροντίδα για την εγγραφή νέων συνδρομητών ή αγοραστών. «Εύσημα» οι διακρίσεις που συνόδευαν τις ικανοποιητικότερες συμμετοχές στη στήλη της αλληλογραφίας. Το «Σήμα της Διαπλάσεως» ήταν μικρή αργυρή καρφίτσα που φορούσαν στο πέτο τους για να διακρίνονται οι συνδρομητές και οι συνδρομήτριες. Πολλά περιοδικά προσπαθούσαν να μιμηθούν τη «Διάπλαση των Παίδων», υιοθετώντας τις «λέξεις – κλειδιά» ή τις πρακτικές και τις στήλες της [7].
Εξώφυλλο του περιοδικού (1947)
Ανεπιτυχώς όμως, αφού το περιοδικό δεν κινδύνευε από τις απομιμήσεις του. Τα μόνα περιοδικά που ανταγωνίζονταν την «Διάπλαση» ήταν τα αντίστοιχα γαλλικά και αγγλικά, καθώς και τα σατιρικά και αστυνομικά φυλλάδια, τα οποία προτιμούσε να διαβάζει ένας σημαντικός αριθμός παιδιών. Μία από τις καινοτομίες της «Διαπλάσεως», σε σχέση με τα άλλα περιοδικά της ίδιας περιόδου, ήταν το γεγονός ότι αναγνώρισε και πρόβαλε την ψυχαγωγική διάσταση και επεδίωξε τη συμμετοχή και τον διάλογο με τους αναγνώστες της.
Εξάλλου, παρακολουθούσε, με συστηματικό τρόπο, την ιστορία και την εξέλιξη της παιδικής λογοτεχνίας, εκδίδοντας και την πολύτιμη σειρά «Βιβλιοθήκη». Οι συνδρομητές του περιοδικού κυμαίνονταν επί πολλά χρόνια από 3.000 έως 5.000, ενώ ο μέγιστος αριθμός που έχει υπολογιστεί έως τώρα έφθασε τις 6.000[8]!
Γρηγόριος Ξενόπουλος. Από τις συλλογές της ΕΣΗΕΑ.
Γρηγόριος Ξενόπουλος
Αλλά κάθε αναφορά στο περιοδικό «Διάπλασις των Παίδων» είναι ελλιπής εάν δεν περιλαμβάνει τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Ήταν από τα παιδιά που δημοσίευαν στο περιοδικό με ψευδώνυμο («Εύοσμον», «Μυριάνθεμον» κ.ά.). Από τότε, δηλαδή το 1880 όταν ήταν 13 ετών και επί 65 ολόκληρα χρόνια διήρκεσε η σχέση του με το περιοδικό. Από το 1894 έως το 1945 ήταν αρχισυντάκτης (1894-1941) και διευθυντής του (1941-1945). Το τελευταίο τεύχος του περιοδικού εκδόθηκε το 1947[9].
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Δημοκρατία» 2 Απριλίου 2017
