Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
«Άγιος Γεώργιος Λυκαβηττού» (1932). Έργο Alexandre Barkoff.
Μετά την απελευθέρωση και συγκεκριμένα το 1857 καταγράφεται τουλάχιστον ένας άνδρας, ο «γλυγόρηος μοναχώς του αγίου γεωργίου φύλαξ κ.λπ.», όπως υπέγραφε και ο οποίος είχε αναλάβει την φύλαξη του Αγίου Γεωργίου, των Αγίων Ισιδώρων και το τμήμα του λόφου που είχε φυτευτεί.
Γράφεται συχνά πως υπήρξε ένας ιερομόναχος με το επώνυμο Λουλουδάκης που είχε κτίσει το κελί του δίπλα στον Αϊ-Γιώργη του Λυκαβηττού. Η επί πολλές δεκαετίες γραφική παρουσία του πάνω στον λόφο και οι φροντίδες του για το εκκλησάκι και τον περίγυρό του, τροφοδότησαν τη φαντασία και θρύλοι παρουσιάζονται ως πραγματικότητα.
Αλέξανδρος Μωραϊτίδης
Ο σπουδαίος διηγηματογράφος και δημοσιογράφος ήταν εκείνος που πρώτος φρόντισε να ξεδιπλώσει τις λεπτομέρειες της ζωής και του δράματος που βίωσε ο πασίγνωστος μπάρμπα Εμμανουήλ Λουλουδάκης ο Κρητικός. Οι δύο Αλέξανδροι, Μωραϊτίδης και Παπαδιαμάντης, συνήθιζαν να αφήνουν το στέκι τους στη Δεξαμενή και να ανεβαίνουν για προσευχή στο Λυκαβηττό.
«Γεννά τόσον κατάνυξιν μία πρωινή λειτουργία εν τω αιθερίω αυτώ παρεκκλησίω, ώστε μου αρέσει συχνά να αναβαίνω εκεί επάνω, αναβαίνων συνάμα επί μικρόν, δι’ ολίγας ώρας και από την πεπατημένη της πόλεως τρίβον και ανυψούμενος, με τα πτερά του βουνού, αρκετούς πόδας υπεράνω των τετριμμένων περιπάτων μας», έγραφε ο Αλ. Μωραϊτίδης ξεπροβοδίζοντας τον Εμμ. Λουλουδάκη στην τελευταία του κατοικία. Μας παραδίδει, λοιπόν, ότι από έτη είχε ημιπληγία και δεν μπορούσε να ομιλεί και να βαδίζει εύκολα.
Πιστοί συρρέουν στον ναό ανήμερα της εορτής του Αγίου Γεωργίου (δεκαετία 1920).
Το καντηλάκι
Ο Λουλουδάκης, όταν ήταν ακόμη καλά, εισχερχόταν στην εκκλησία, έσκυβε και προσκυνούσε κάτω από το Ευαγγέλιο και ύστερα καθόταν πίσω από τα τραπέζι που υπήρχαν τα κεριά μαζεύοντας τα κέρματα που έριχναν οι πιστοί. Κατοικούσε στο κελί του που ήταν δίπλα στο ναό. Στην πραγματικότητα ο Λουλουδάκης είχε δημιουργήσει το δικό του μικρό μοναστήρι.
Από την πορτίτσα του όλη τη νύχτα φαινόταν να καίει ένα καντηλάκι. Εξάλλου από μικρός είχε εκδηλώσει ανάλογες τάσεις και υπήρξε θιασώτης των εκκλησιαστικών ακολουθιών. Τηρούσε τις νηστείες και τις προσευχές χωρίς όμως ποτέ να δεχθεί να φορέσει ράσο. Πως όμως είχε φθάσει ο άνδρας εκείνος να ανέβει στον Λυκαβηττό και να υπηρετεί τον Άγιο Γεώργιο;
Δύσκολα χρόνια
Ζούσε στη γειτονιά της Χρυσοσπηλιώτισσας και την κατοικία του κατόρθωσε να υφαρπάξει ένας αξιωματικός του ναυτικού «όστις εισελθών εν αυτή δεν ηθέλησε πλέον να εξέλθη»! Η ανυπαρξία νομικού πλαισίου όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και η απουσία δημόσιων υπηρεσιών (υποθηκοφυλακεία, ληξιαρχεία κ.ά.) επέτρεψαν σε πολλούς να πλουτίσουν αξιοποιώντας προς όφελός τους την κατάσταση.
Αρκετοί ενοικιαστές, οι οποίοι κατοικούσαν πέντε, δέκα, ακόμη και δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια στην ίδια κατοικία, έφτασαν στο τέλος να αμφισβητούν στους ιδιοκτήτες την κυριότητα των οικιών τους, αφού οι περισσότερες συμφωνίες ήταν προφορικές! Πολλοί ήταν εκείνοι που κατόρθωσαν να γίνουν κύριοι της αμφισβητούμενης οικίας, επειδή οι ιδιοκτήτες δεν είχαν σαφείς τίτλους ιδιοκτησίας.
Σκίτσο του Εμμανουήλ Λουλουδάκη δημοσιευμένο σε πρωτοσέλιδο της ΕΣΤΙΑΣ (1901). Αναδημοσιεύτηκε το 1903.
Βουνάρχης!
Ανάμεσα λοιπόν σ’ αυτούς που έχασαν το σπίτι τους ήταν και ο Εμμανουήλ Λουλουδάκης. Ανήμπορος να αντιδράσει ανέβηκε στον Λυκαβηττό όταν ο Αϊ-Γιώργης ήταν ένας πενιχρός και σαθρός ναΐσκος. Εκτελώντας χρέη νεωκόρου στην αρχή για να προβιβαστεί σύντομα σε επίσημο επίτροπο και πασίγνωστο εκκλησιάρχη και… βουνάρχη! Εκείνος μετέτρεψε τον σαθρό ναΐσκο σε λαμπρό λιθόκτιστο, τρίκογχο και τρισύνθετο ναό, από τους αποκαλούμενους τρισυπόστατους.
Μετατράπηκε σε φύλακα του λόφου και τον έσωσε από τα φουρνέλα των πετράδων που έτειναν να τον ισοπεδώσουν. Ανέβηκε ψηλά για να μην ξανακατέβει πλέον από εκεί, παρά μόνον για να συνάζει λάδι από τα γύρω σπίτια και να τσούζει κάνα ποτηράκι για να πηγαίνουν κάτω οι λύπες του. Ποτέ του δεν φόρεσε ράσο και η παρουσία του ευνοήθηκε από τον ερχομό της βασίλισσας Όλγας, το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1860.
Η βασίλισσα Όλγα
Ενθουσιασμένη από τη θέα και το γραφικό εκκλησάκι η βασίλισσα συνήθιζε να ανάβει ένα κεράκι στον Άγιο και να ψιθυρίζει ευχές. Ο Λουλουδάκης συνέλαβε την ιδέα να λαμπρύνει την όψη της κορυφής του βράχου, ανακαινίζοντας εκ θεμελίων τον ναό και κάνοντας βατή την ανάβαση. Υπερνικώντας τα προσκόμματα που πρόβαλαν οι επίτροποι του ναού της Μεταμορφώσεως, του οποίου παρεκκλήσι ήταν ο Αϊ-Γιώργης, αναγνωρίστηκε επίσημος επίτροπος του ναού με έγγραφο της Βασιλίσσης.
Το σχετικό έγγραφο τοποθετημένο σε κορνίζα ήταν αναρτημένο δεξιά των εισερχομένων στο ναό. Η Βασίλισσα επισκεπτόταν τον ναό, έχοντας συχνά μαζί της και τους μικρούς πρίγκηπες, ενώ φρόντιζε όποτε είχε επίσημους επισκέπτες, κυρίως γαλαζοαίματους από άλλες χώρες να τους ανεβάζει στο Λυκαβηττό για να θαυμάσουν το μεγαλοπρεπές θέαμα της Αττικής και του Σαρωνικού. Έτσι έφτασε ο ναός να αποκτήσει δικό του ιερέα, τον επίσης Κρητικό πάπα Άνθιμο, καθώς και δυο-τρεις Κρητικούς παραγιούς.
Ναός Αγίου Γεωργίου, κάτοψη, 1885. Πρόταση για τον εξωραϊσμό του Λυκαβηττού (ανεκτέλεστη). Υδατογραφία Ερνέστου Τσίλλερ (1837-1923).
Λειτουργίες
Σχεδόν καθημερινά τελούντο λειτουργίες στον ναό, στις οποίες συμμετείχαν και πολλοί ιερείς. Ο τακτικός εφημέριος, ο παπά Άνθιμος, κατοικούσε στα ριζά του λόφου, στη Δεξαμενή και με ιδιαίτερο σήμα καλείτο να ανέβει στο ναό, όποτε κάποια οικογένεια παρουσιαζόταν χωρίς δικό της ιερέα.
Καθημερινά λοιπόν και ιδιαιτέρως τις Κυριακές ανέβαιναν προσκυνητές και τελούντο λειτουργίες και τα εισοδήματα του ναού δεν ήταν ευκαταφρόνητα. Τα διέθετε δε ο Λουλουδάκης για τον καλλωπισμό του ναού και του χώρου, τοποθετώντας καθίσματα για ανάπαυση, σκιερά σημεία και λουλούδια που έκαναν τον χώρο ιδιαίτερα ελκυστικό.
Εγκώμιο… πρόωρο
Ωστόσο και η αποχώρηση από τη ζωή του γερο Λουλουδάκη έμελλε να είναι αινιγματική και περιπετειώδης όπως και ο βίος του. Όσοι έγραψαν μέχρι σήμερα υποστήριξαν πως έφυγε από τη ζωή την Παρασκευή, 2 Νοεμβρίου 1901. Ό,τι παρέδωσε το πνεύμα του αιφνιδίως και ενώ γινόντουσαν οι προετοιμασίες για την αγρυπνία και τη γιορτή του Αγίου Γεωργίου το 1901.
«Παρέλαβε ο θαυματουργός τροπαιοφόρος αυτήν την ημέρα της εορτής του, τον αγαπητόν του Νεωκόρον» έγραψε χαρακτηριστικά ο Αλ. Μωραϊτίδης. Πλέκοντάς του εγκώμιο για όσα είχε προσφέρει έγραφε πως «κατόρθωσε ν’ αφήση το όνομά του αθάνατον, το οποίον και χωρίς να έχει χαραχθή επί της πέτρας του βουνού, θα μένη, εφ’ όσον μένει και το βουνόν».
Προστάτης του λόφου
Δεν είχε άδικο ο Αλ. Μωραϊτίδης, ο οποίος επέμενε ότι πρέπει να μνημονεύουμε τον κοντόχοντρο γέροντα, με το μακρύ ρωσικό πανωφόρι και την ανθηρή μορφή. Εκείνον που παραλάμβανε κάθε προσκυνητή για του δείξει τα έργα του, από το έδαφος μέχρι τον θόλο του ναού. Παρά το γεγονός ότι κατόρθωσε να κάνει ελκυστικό τον λόφο και μπορούσε να έχει πλουτίσει και να έχει οφέλη, εκείνος διέθετε τα πάντα για το ναό και τον περιβάλλοντα χώρο του.
Ακόμη περισσότερο οφείλει πολλά η πόλη, αφού ήταν ο άνθρωπος που προστάτευε και ολόκληρο τον λόφο του Λυκαβηττού. Έναν λόφο που δεινοπάθησε και την ιστορία του δεν έχουμε αποκαλύψει σε όλες τις λεπτομέρειες. Διότι τα ηχηρά ονόματα που ενεπλάκησαν στη λατόμηση και την αλόγιστη εκμετάλλευσή του, όπως του αρχιτέκτονα Κλεάνθη, του διπλωμάτη, ιστορικού και κτηματία Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου κ.ά. ήταν αρκετά για να καλυφθούν όσα συνέβησαν.
«Ποιητής, εξωραϊστής…»
Μάλιστα η βασίλισσα έδωσε εντολή στον κλειδούχο της Δ. Μεσσαλά να παραστεί στην κηδεία του και να φροντίσει να κηδευθεί ευπρεπώς, στον τάφο που ο ίδιος είχε ετοιμάσει επί του λόφου. Τότε, εκτός από τον Αλ. Μωραιτίδη, έσπευσε να παραδώσει στην αιωνιότητα τον Εμμ. Λουλουδάκη και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου:
«Ποιητής. Εξωραϊστής. Δεσπότης του βράχου διά να είναι δούλος του Αγίου. Τολμηρός εκβραχιστής. Φωτοτέχνης του μυστηριώδους αστεριδίου και του πυρίνου σταυρού. Λειτουργός χρισθείς όχι από την εκκλησίαν, αλλ’ από εαυτόν, δώσας εις εαυτόν το δικαίωμα να ψαύη τα ιερά του εκκλησιδίου και να πατή εις την Ωραίαν Πύλην».
Ήταν ζωντανός!
Πραγματικός ύμνος ο αποχαιρετισμός του Ζ. Παπαντωνίου, ο οποίος έγραφε ότι «δεν φαντάζομαι πλέον υπάρχοντα εκείνον των κώνον της γης, ως ποίησιν, ως ιδιοτροπίαν, ως χάριν των Αθηνών, ως ύψος υπέρ τον κόσμον, ως αστεράκι της νυκτός, χωρίς τον εξωραιστήν και τον ποιητήν του. Αυταί αι ωραιότητες θέλουν τον άνθρωπόν των»! Όλες οι εφημερίδες έσπευσαν να γράψουν λίγες ή πολλές λέξεις για τον γραφικό φύλακα του Αγίου Γεωργίου Λυκαβηττού.
Μάλιστα η «Εστία», κατά την προσφιλή τακτική της εποχής, έσπευσε να δημοσιεύσει στην πρώτη σελίδα και λίαν επιτυχημένο σκίτσο του Εμμ. Λουλουδάκη, διασώζοντας την φιγούρα και τα γενικά χαρακτηριστικά του. Μόνον που ο γέροντας δεν είχε πεθάνει αλλά είχε υποστεί ένα βαρύ εγκεφαλικό επεισόδιο, το οποίο έπληξε την αρτιμέλεια και την ομιλία του, όπως ήδη έχει αναφερθεί. Έφυγε από την ζωή στα τέλη Μαΐου 1903 και η είδηση πέρασε στα «ψιλά» των εφημερίδων. Η «Εστία» δε αναδημοσίευσε το σκίτσο του.
Ληξιαρχική πράξη
Σύγχυση επικράτησε όμως και ως προς την ηλικία του. Τον κατέγραφαν ως αιωνόβιο, άλλοι ισχυρίσθηκαν πως ήταν 103 ετών, ενώ οι περισσότεροι που ασχολήθηκαν απέφυγαν να αναφερθούν στην οικογενειακή του κατάσταση. Εξαιρετικά αποκαλυπτική λοιπόν για την πραγματικότητα είναι η επίσημη ληξιαρχική πράξη θανάτου, η οποία συντάχθηκε στο Ληξιαρχείο Αθηνών την 28η Μαΐου 1903.
Εκεί καταγράφεται ως «μοναχός επίτροπος Αγ. Γεωργίου Λυκαβηττού και αναφέρεται πως ήταν 90ετών, δηλαδή ήταν γεννημένος το 1813. Επίσης στη ληξιαρχική πράξη αναφέρεται πως τελούσε «εν χηρεία», ενώ ως προς την αιτία θανάτου αναφέρεται ο «γεροντικός μαρασμός». Τέλος δεν παραλείπεται στο περιθώριο της πράξεως να γραφεί ότι «θα ταφή επί του Λυκαβηττού». Πράγματι ετάφη στον τάφο που είχε μόνος του λαξεύσει επί του Λυκαβηττού.
Επικρίσεις
Ωστόσο ο Ζαχ. Παπαντωνίου, αυτή τη φορά, σχολιάζοντας εκ νέου τον θάνατο του Εμμ. Λουλουδάκη, έσπευσε να επικρίνει τις παρεμβάσεις του επί του λόφου, για τις οποίες και παλαιότερα είχε αφήσει υπονοούμενα. Έγραψε πως «ολίγον έλειψε να ισοπεδώση τον Λυκαβηττόν και να τον καταβιβάση εις τας Αθήνας»! Διαφωνώντας με τα έργα που πραγματοποιούντο επί του λόφου και κρίνοντας την παρουσία του γέροντα εκεί συμπλήρωσε ότι:
«Η γραφικότης του παράδοξου βουνού κατεστράφη από τον τολμηρότατον μοναστήν, ο οποίος επί της αιχμής εκείνης ηγωνίζετο να αναβιβάση την πολυτέλειαν των εκκλησιών, κάμνων προαύλια, κτίζων περιφράγματα, κατατρώγων τον βράχον με φουρνέλο, κτίζων το πανύψηλον εκείνο καμπαναριό με την χαράν του οποίου απέθανεν, τελευταίως δε εις τους πρόποδας του Λυκαβηττού ήνοιξε 35 μέτρων πηγάδι».
Ο Εμμανουήλ Γαβριλάκης που ξεκίνησε ως παραγιός του Εμμανουήλ Λουλουδάκη και παρέμεινε στη θέση του όταν εκείνος έφυγε από τη ζωή.
Ο «διάδοχος»
Πάντως λίγη από την δόξα του Εμμ. Λουλουδάκη οφείλουμε να αποδώσουμε και σε έναν από τους παραγιούς του, τον επίσης καταγόμενο από την Κρήτη Εμμανουήλ Γαβριλάκη. Ο Ζαχ. Παπαντωνίου έγραφε ότι ο Εμμ. Λουλουδάκης «φεύγων από το μεταίχμιον εκείνον μεταξύ αιθέρων και Αθηνών, αφίνει τον Λυκαβηττόν εις τους υπηρέτας του εκκλησιδίου οι οποίοι ημπορούν να είναι κοπέλια μοναστηριού και γιδοβοσκοί, αλλά θέσιν βέβαια δεν έχουν πλέον εις την κορυφήν εκείνη της αγνότητος και της γαλήνης». Εμμέσως διαφωνούσε με την παραμονή στον λόφο των παραγιών του Εμμ. Λουλουδάκη.
Η πίσω πλευρά του ναού δεκαετία 1940. Αρχείο Emmanuel Boudot-Lamotte.
Ωστόσο ο ένας εξ αυτών, ο προαναφερθείς Εμμ. Γαβριλάκης φαίνεται πως διαδέχθηκε επαξίως τον προκάτοχό του. Ευτύχησε να ζήσει περίπου τρεις δεκαετίες μετά τον θάνατο του συμπατριώτη του και δημιούργησε την δική του παράδοση. Φέρεται να ανέβηκε στο λόφο το 1888 και τιμήθηκε ακόμη και από τη λαϊκή μούσα με τραγουδάκι που διέσωσε ο Δημήτριος Λαμπίκης:
Παπαμανώλη. Ήρθε μια γρηά, γρηούλα
για να ξομολογηθή
Να σου πη τα κρίματά της
ίσως και συχωρηθή.
Στους επισκέπτες ο Παπαμανώλης αφηγείτο τη ζωή του ξεκινώντας με αντάρτικές περιπέτειες από τα βουνά της Κρήτης και τελειώνοντας με τη ζωή του στην απόμερη αθηναϊκή βουνοκορφή. Του άρεσε να φωτογραφίζεται και πολλές φορές συγχέεται η εικόνα του με εκείνη του Εμμανουήλ Λουλουδάκη. Έφυγε σε βαθιά γεράματα, τον Μάρτιο του 1934 έχοντας ζήσει εκεί σχεδόν μισόν αιώνα και θάφτηκε στο ίδιο μνήμα με του Λουλουδάκη επί του Λυκαβηττού.
