Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Από την πρώτη δημόσια συγκέντρωση για την ψήφο των γυναικών. Στο κέντρο διακρίνεται η Αύρα Θεοδωροπούλου (Μάρτιος 1928).
Υπάρχουν πτυχές της σύγχρονης γυναικείας ιστορίας, οι οποίες παραμένουν προκλητικά ανεξερεύνητες. Όπως όσα συνέβησαν στην Βουλή των Ελλήνων τέτοιες ημέρες, το 1929, όταν συνεζητείτο για μία ακόμη φορά το ζήτημα της παροχής ψήφου στις γυναίκες. Αφορμής δοθείσης από αυτό το γεγονός, δράττουμε την ευκαιρία να αναφερθούμε εκτενέστερα στο ζήτημα της γυναικείας παρουσίας στα εκλογικά δρώμενα της πατρίδος μας.
Διότι υπήρχαν και γυναίκες που είχαν έντονη παρουσία στα εκλογικά δρώμενα. Όπως δύο Γριβοπούλες, κόρη και ανεψιά, στη Βόνιτσα. Στις πρώτες βουλευτικές εκλογές του 1844 έκαναν συστηματική προπαγάνδα για τον Θεοδωράκη Γρίβα. Βγαίνοντας στον δρόμο, κοντά στην εκκλησία που βρισκόταν το εκλογικό τμήμα φώναζαν: «Έναν ψήφο για το Θοδωράκη!». Όμορφα κορίτσια, προκαλούσαν καλαμπούρια και έδιναν πληρωμένες απαντήσεις.
Στα Βίλλια…
Αλλά και νωρίτερα, σε δημοτικές εκλογές που έγιναν στα Βίλλια το 1841, ξεσηκώθηκαν καμιά εικοσαριά Βιλλιώτισσες επειδή οι άνδρες τους έλειπαν. Πήραν λοιπόν τα ψηφοδέλτια και ψήφισαν εκείνες και όπως ανέφερε η τοπική παράδοση έκαναν και την καλύτερη επιλογή! Επί πολλές δεκαετίες πολλά γράφτηκαν και ακόμη περισσότερα και σημαντικά συζητήθηκαν. Σοβαρή κινητικότητα παρουσιάσθηκε και κατά το 1923, έτος δύσκολο για την εσωτερική κατάσταση της χώρας. Συνδικαλισμένες γυναίκες προσέγγισαν τον πρωθυπουργό Στ. Γονατά και τον υπουργό Εσωτερικών Γ. Παπανδρέου.
Ο μεν πρώτος αντιμετώπισε ευμενώς το ζήτημα χωρίς να δεσμευθεί με συγκεκριμένες υποσχέσεις, ενώ ο δεύτερος συμφώνησε πλήρως με την ψήφο των γυναικών στις δημοτικές εκλογές. Ωστόσο δεν υπήρξε άμεσο αποτέλεσμα. Το επόμενο έτος, 1924, η κυβέρνηση Παπαναστασίου προωθούσε στην Δ΄ Εθνική Συνέλευση τροπολογία για την παροχή ψήφου στις γυναίκες για τις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές. Ωστόσο, το σώμα υποχρέωσε την κυβέρνηση να αποσύρει την τροπολογία. Το 1925 υποβλήθηκε εκ νέου τροπολογία του περί δήμων και κοινοτήτων νόμου για την παροχή ψήφου στις γυναίκες.
Η τροπολογία ψηφίστηκε τον Ιούλιο. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους δημοσιεύθηκε το πρωτοποριακό νομοθέτημα της 27ης Αυγούστου 1925 «Περί συμπληρώσεως της νομοθεσίας περί δήμων και κοινοτήτων», το οποίο έδινε το δικαίωμα στη νομοθετική εξουσία να δώσει ψήφο στις γυναίκες οι οποίες είχαν συμπληρώσει τα 30 έτη και γνώριζαν ανάγνωση και γραφή. Η συνταγματική πρόβλεψη δεν υπήρξε ικανή για να οδηγήσει τις διάφορες κυβερνήσεις στην έκδοση του απαραίτητου διατάγματος, γεγονός το οποίο προκάλεσε πολλές κινητοποιήσεις.
Αποκλεισμός των όμορφων…
Όπως ήδη αναφέρθηκε, το 1929 η Βουλή των Ελλήνων συζητούσε, για μία ακόμη φορά, το ζήτημα της παροχής ψήφου στις γυναίκες. Οι γυναικείες οργανώσεις είχαν ξεσηκωθεί, με συγκεντρώσεις, πύρινους λόγους και ψηφίσματα. Αυτό εξάλλου συνέβαινε από το 1919, όταν είχε πρωτοεμφανιστεί οργανωμένα το αίτημα. Πρωθυπουργός ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος από δεκαετίας είχε ταχθεί αναφανδόν υπέρ της γυναικείας ψήφου, μόνον στις δημοτικές εκλογές. Στην αντιπολίτευση ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου υπερθεμάτιζε επισημαίνοντας ότι από το 1925 είχε εκδοθεί ο νόμος που προέβλεπε να ψηφίζουν οι γυναίκες στις δημοτικές εκλογές αλλά με περιορισμό ηλικίας και εφόσον γνώριζαν ανάγνωση και γραφή.
Μία από τις αλήθειες και ένας από τους πραγματικούς λόγους που δεν εγκρινόταν η παροχή ψήφου στις γυναίκες ακούσθηκε σ’ εκείνη τη συνεδρίαση από τον βουλευτή Ιωαννίνων Παναγιώτη Φλώρο. Δεν μας φτάνουν, είπε, οι πλούσιοι απόγονοι που μεταφυτεύονται στις εκλογικές περιφέρειες και εκλέγονται βουλευτές με τα χρήματά τους, αλλά μας έρχεται και άλλη πληγή, τα νιάτα και η ομορφιά της γυναίκας! «Να μη ανοιχθούν οι πόρτες της Βουλής και εις τας γυναίκας, ιδίως να αποκλεισθούν οι όμορφες και οι κάτω των 30 ετών», κατέληξε ο βουλευτής Φλώρος, φέρνοντας σε δύσκολη θέση τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Γυναίκες έξω από το εκλογικό κέντρο περιμένουν να ψηφίσουν (1954).
Ανέκδοτη φωτογραφία από το αρχείο Ελ. Γ. Σκιαδά.
Ο… πατριάρχης
Οπωσδήποτε από τις εξελίξεις δεν μπορούσε να απουσιάσει ο Παύλος Νιρβάνας, ο οποίος εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία. Από την στήλη του στην «Εστία» παρουσίαζε τον άνδρα ψηφοφόρο ως αρχηγό – πατριάρχη της οικογένειας. Έσπευδε να προσφέρει τις ψήφους των γυναικών της οικογενείας του στον τοπικό κομματάρχη. Έτσι, όποιος πατέρας είχε περισσότερες γυναικείες ψήφους στην οικογένειά του, τόσο μεγαλύτερη υπόληψη θα είχε στα κομματικά δρώμενα της εποχής.
Εξίσου σκωπτικά, μνημόνευε τις περιπτώσεις από «… καλοπροαιρέτους κυρίας, που δεν θα θελήσουν να αρνηθούν την μικράν αυτήν εκδούλευσιν εις ένα φίλον και ωραίον υποψήφιον, τας σοφάς συζύγους, που θα ταχθούν στο αντίθετο κόμμα του συζύγου των, για να το έχουν δίπορτο και τας υπηρετρίας των σπιτιών που θα σπεύσουν να ψηφίσουν τον αντίθετον προς τους κυρίους τους υποψήφιον…».
Ο Π. Νιρβάνας είχε λάβει από νωρίς θέση υπέρ της θεσμοθετήσεως της γυναικείας ψήφου. Τα κείμενά του μπορεί να εμφανίζονται χαριτωμένα και με σκωπτική διάθεση ωστόσο περιέχουν βαθύ πολιτικό λόγο. Η συλλογή και δημοσίευσή τους πολλά θα εισφέρει στην ιστορική έρευνα.
Τεχνάσματα…
Εν πάση περιπτώσει τον Φεβρουάριο 1930 εκδόθηκε το διάταγμα «Περί παροχής εις τας γυναίκας δικαιώματος ψήφου κατά τας δημοτικάς και κοινοτικάς εκλογάς», με το οποίο προβλεπόταν να ψηφίζουν όσες είχαν συμπληρώσει το τριακοστό έτος της ηλικίας τους και γνώριζαν ανάγνωση και γραφή. Για τις όμορφες δεν έγινε καμία πρόβλεψη. Το διάταγμα υπέγραψαν οι υπουργοί Δικαιοσύνης Δ. Δίγκας και Εσωτερικών Γ. Σιδέρης. Χρήση του δικαιώματος αυτού έγινε για πρώτη φορά στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές τον Φεβρουάριο 1934.
Η μεγάλη αποχή που σημειώθηκε ήταν αρνητικά καθοριστική για την προσπάθεια. Πολλοί αποδίδουν τη μη αθρόα συμμετοχή των γυναικών στις ίδιες. Πλην όμως η ιστορική έρευνα αποκαλύπτει πως στην πραγματικότητα η ανδροκρατούμενη κοινωνία ήταν που πρόβαλε αντιδράσεις και μεταχειριζόταν διάφορα τεχνάσματα ώστε να αποκλεισθούν οι γυναίκες από την ψηφοφορία. Ποτέ δεν διαβάστηκαν από άμβωνος οι σχετικές οδηγίες του υπουργείου Εσωτερικών, ενώ τουλάχιστον ένας Μητροπολίτης αντιτάχθηκε δημοσίως στη νέα ρύθμιση.
Απογοήτευση
Δεν υπήρχαν εγγράμματες γυναίκες για να συμμετάσχουν στη σύνταξη των εκλογικών καταλόγων όπως προέβλεπαν οι οδηγίες. Ο νομάρχης Πρεβέζης παραπονιόταν πως σε όλες τις κοινότητες του νομού του, ουδεμία βρέθηκε εγγράμματη γυναίκα. Στην προσπάθεια να χρησιμοποιηθούν δασκάλες αντιτάχθηκε το υπουργείο Παιδείας. Εν τω μεταξύ υπήρχαν και οι δήμαρχοι οι οποίοι χρησιμοποιούσαν κάθε μέσον ώστε να μην εγγραφούν γυναίκες στους καταλόγους.
Οπότε και παρουσιάστηκε το απογοητευτικό αποτέλεσμα στις πρώτες δημοτικές εκλογές που συμμετείχαν γυναίκες, το 1934. Η οριστική διευθέτηση του ζητήματος πραγματοποιήθηκε στα τέλη Απριλίου του 1949, όταν και υπογράφηκε ο υπ. αρ. 959 Αναγκαστικός Νόμος «Περί του εκλέγειν και εκλέγεσθαι των γυναικών».
Η δικαίωσις
Στις 4 Ιουλίου του ίδιου έτους υπεγράφη και το Βασιλικό Διάταγμα για την σύνταξη των γυναικείων εκλογικών καταλόγων. Περιττό να αναφερθεί ότι σε όλη αυτή την περίοδο το ζήτημα δεν έπαψε να απασχολεί την κοινωνία της εποχής. Εντύπωση πάντως προξενεί, και αξίζει ίσως να αναφερθεί, η αρνητική επί του θέματος άποψη μιας μεγάλης ηθοποιού, της Μαρίκας Κοτοπούλη, η οποία έλεγε χαρακτηριστικά: «όσες θέλουν δικαίωμα ψήφου, ή δουλειά δεν έχουν, ή παιδιά, ή είναι άσχημες».
Οι γυναίκες πάντως απάντησαν με την ομόθυμη συμμετοχή τους στις πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές, όπου ψήφισαν περισσότερες γυναίκες παρά άνδρες. Στις εκλογές της 16ης Απριλίου 1951 το ποσοστό της αποχής ανήλθε στο 17,8 % για τις γυναίκες και 26,3 % για τους άνδρες. Το πλήρες εκλογικό δικαίωμα αναγνωρίσθηκε στις Ελληνίδες, πριν από 71 χρόνια, το έτος 1952.
